In 1917 was de Duitse archeoloog Max Uhle bezig met het verkennen van de door de zon geblakerde kuststrook van ’s werelds droogste woestijn toen hij op een bijzondere cluster van menselijke resten stuitte. Hij haalde de kakikleurige aarde eromheen weg en legde uitgedroogde lijken bloot waarvan de onderdelen met behulp van takken en riet opnieuw in elkaar waren gezet. De schedels waren versierd met bewerkelijke hoofdtooien en grillige maskers van rode en zwarte klei.
“Veel van de lichamen vertonen verwondingen die na de dood zijn toegebracht, zoals de vervanging van het hoofd door een ander namaakhoofd, de verbrijzeling en adequate reparatie van het hoofd en het aanbrengen van armen of benen van riet ter vervanging van de echte armen of benen,” schreef Uhle.
De prehistorische lichamen die in de buurt van het stadje Arica in de Chileense Atacamawoestijn werden ontdekt, zouden voortaan de ‘Chinchorro-mummies’ worden genoemd. De lichamen van meer dan tien vroege jager-verzamelaars, die behoorden tot stammen die tussen 7000 en 1500 v. Chr. de kuststrook van Zuid-Peru en Noord-Chili bewoonden, zouden worden opgegraven en gedocumenteerd en daarna gedurende bijna een halve eeuw grotendeels worden vergeten.
Maar deze lang geleden levende cultuur wordt nu herontdekt. In juli 2021 nam de UNESCO de mummies en de Chinchorro-nederzetting in het huidige Chili op in haar Werelderfgoedlijst. En in de provinciehoofdstad Arica, een kustplaatje dat bekendstaat om zijn surfgemeenschap, verrijst momenteel een splinternieuw museum, waar de mummies zullen worden geconserveerd en aan het publiek worden getoond. De klimaatverandering bedreigt het voortbestaan van de mummies, dus deze conservering en internationale erkenning komt mogelijk net op tijd. Ook zal de nieuwe aandacht voor de mummies de nodige toeristen moeten aantrekken.
‘s Werelds oudste mummies
Duizenden jaren lang kenden meerdere culturen, van Afrika tot Azië, het gebruik om de doden te mummificeren. Maar de Chinchorro-mummies zijn de oudste doelbewust gemummificeerde resten die ooit zijn gevonden en ontstonden zo’n tweeduizend jaar voordat de oude Egyptenaren begonnen met het in doeken wikkelden en balsemen van hun gestorven farao’s. De Chileense mummies hebben veel minder aandacht gekregen omdat ze niet in spectaculaire piramiden waren bijgezet of in verband staan met imperiale beschavingen met grootse ambities. Bij de Chinchorro werden alle leden van de stam, niet alleen de heersers, in omhulsels van riet gewikkeld en dan op een heel alledaagse (en ondiepe) plek in de kurkdroge aarde geplaatst.
(Ontdek waarom de koninklijke mummies van het oude Egypte op reis gingen.)
“De meeste plekken de we met de Werelderfgoedlijst associëren, zijn grandioze monumenten als Machu Picchu,” zegt Bernardo Arriaza, antropoloog aan de Universidad de Tarapacá in Arica en een van de belangrijkste pleitbezorgers van het voorstel aan de UNESCO. “Deze jager-verzamelaars zijn veel minder in het oog springend en ook de nederzettingen zelf zijn niet erg monumentaal, dus krijgen ze niet de aandacht die ze verdienen.”
Lees ook: Mummie onthult het allereerste Egyptische balsemings-recept
De Chinchorro begonnen hun doden zo’n zevenduizend jaar geleden te mummificeren in de omgeving van Caleta Camarones. Dat piepkleine vissersplaatsje, honderd kilometer ten zuiden van Arica, is een oase van weelderig groen te midden van het monochrome en droge landschap van de Atacama. Gelegen aan de monding van een smalle vallei, daar waar de rivier de Camarones in de Stille Oceaan uitmondt, omlijst het plaatsje een boog van goudkleurig zand met empanada-restaurantjes en Chinchorro-graven.
Langs een stuk weg van ruim dertig kilometer die door de vallei van de Camarones loopt, stuiten reizigers op de meest opvallende cultuuruiting in deze regio: zes monumentale en eigentijdse Chinchorro-standbeelden, waarvan enkele een hoogte van bijna vijf meter hebben. De beelden helpen bezoekers zich een beeld te vormen van de onzichtbare mummies die in de bruine aarde van de streek liggen begraven.
Het was in deze regio dat de Chinchorro rond 5050 v. Chr. hun eerste mummificatiemethoden ontwikkelden. De bewoners van de Atacamawoestijn ontdeden hun doden van de huid, spieren en organen, waarna ze de stoffelijke resten met behulp van takken, riet en klei opnieuw vormgaven. Volgens Arriaza was dat bedoeld om de skeletten meer volume te geven, waarna ambachtslieden de doden met behulp van menselijke huid of leeuwenvel weer in elkaar zetten.
De antropoloog denkt dat het van nature voorkomende arsenicum in de rivier de Camarones, waar de concentratie van dit gif honderdmaal hoger ligt dan de officiële grenswaarde, kan hebben geleid tot de toevallige vergiftiging en conservering van ongeboren baby’s. Die omstandigheid kan de basis hebben gelegd voor de ceremoniële behandeling van de doden bij de Chinchorro. De meeste van de vroege mummies zijn zuigelingen en foetussen. Door rottende stoffelijke resten om te toveren in versierde objecten, werden de Chinchorro “meesters van de dood,” zegt Arriaza, waardoor ze hun overleden verwanten in zekere zin onsterfelijk maakten en ze ook lang na hun dood konden eren.
Een nieuw museum
Wie deze mummies eens goed wil bekijken, kan een bezoek brengen aan het oude Museo Arqueológico Miguel de Azapa en het kleine bezoekerscentrum Colón 10 in Arica, aan de noordgrens van de Atacamawoestijn. Het aangename kuststadje met zijn stranden van ‘bruine suiker’ trekt talloze surfers aan terwijl geschiedenisliefhebbers hun hart kunnen ophalen aan de slagvelden van de zogenaamde Salpeteroorlog (1879-1884) en wandelaars niet ver daarboven een natuurgebied met talloze vulkanen kunnen verkennen.
Lees ook: Hoe een morbide ‘mummie-rage’ Europa eeuwenlang in de ban hield
Arica is daarnaast een van de vindplaatsen waar in de jaren tachtig enkele van de meest voortgeschreden (en jongste) Chinchorro-mummies zijn ontdekt. De meeste werden blootgelegd onder de 140 meter hoge heuvel Morro de Arica, een indrukwekkende bult van roestbruin gesteente die over de Stille Oceaan uitkijkt. De mummies die hier zijn gevonden, waarvan er 48 nog ter plaatse kunnen worden bekeken onder de glazen vloer van het centrum Colón 10, zijn doorgaans gehuld in een laag pasta van as en hetzij zwarte mangaan hetzij rode oker; de reden waarom ze waarschijnlijk zo goed bewaard zijn gebleven.
(Maak kennis met de vrouwelijke durfallen die de Chileense surfrage aanzwengelen.)
‘s Werelds grootste collectie Chinchorro-mummies is in de buurt te bewonderen in het Miguel de Azapa, dat in 1967 werd geopend. Sommige van de mummies zijn zó klein en gestileerd dat ze eerder lijken op morbide stropoppen of vogelverschrikkers uit een Halloween-film. Bovendien liggen ze uitgestald in witte containers die doen denken aan doodskistjes met glazen deksels. Uit hun rompen steken talloze takjes en rietstengels, terwijl hun gezichten zijn verborgen achter naargeestige maskers.
De collectie van het Miguel de Azapa telt ongeveer driehonderd mummies, maar negentig procent daarvan is niet te bezichtigen en ligt opgeslagen in een depot zonder airconditioning of apparaten om de luchtvochtigheid te beheersen. Het nieuwe, in aanbouw zijnde museum, dat twintig miljard Chileense peso (ruim 21 miljoen euro) zal gaan kosten en in 2024 zijn deuren zal openen, verrijst op een aangrenzend stuk land. Het gebouw zal vijfduizend vierkante meter aan vloeroppervlakte hebben en de mummies bij een optimale luchtvochtigheid van 40 tot 60 procent bewaren.
Klimaatverandering als dreiging
Het kurkdroge klimaat van de Atacamawoestijn heeft ertoe bijgedragen dat de Chinchorro-mummies duizenden jaren lang intact zijn gebleven, maar enkele mummies zijn er in de afgelopen tien jaar snel op achteruit gegaan. Daarbij is hun huid vergaan tot een zwarte olie. Volgens wetenschappers van de Harvard University zorgt de klimaatverandering ervoor dat micro-organismen het collageen in de mummies beginnen te verteren.
De regio wordt ook geconfronteerd met een stijgende luchtvochtigheid als gevolg van El Niño-episoden, waardoor de staat van de mummies verder wordt bedreigd, of ze zich nu in een museum bevinden of nog in de woestijn liggen begraven. Ten zuiden van Caleta Camarones vinden bewoners vaak textielfragmenten, beenderen en andere resten van Chinchorro’s die uit de pindakleurige heuvels naar beneden zijn gerold. Volgens Jannina Campos, een van de archeologen die op de Chinchorro-vindplaatsen werken, “bloeien er in de woestijn beenderen op nadat het heeft geregend. Volgens bewoners gebeurde dat vroeger eens in de honderd jaar, maar vanwege de klimaatverandering gebeurt het nu steeds vaker en wordt het ook steeds intenser.”
In plaats van de stoffelijke resten die door de regen zijn blootgelegd te verwijderen, registreert Campos de vindplaats van de mummies en plaatst ze terug in extreem droge grond. “Zodra je dit cultuurgoed uit de grond haalt, begint het te vergaan,” zegt zij. Volgens haar is er sowieso geen opslagruimte beschikbaar voordat het nieuwe museum wordt geopend.
“Een nieuw museum met een uitgebalanceerd klimaat zal enorm veel uitmaken voor de conservering van deze mummies,” zegt Mariela Santos, hoofd conservering en musea van de Universidad de Tarapacá. Ze hoopt dat Arica y Parinacota (Chili’s noordelijkste regio) door het nieuwe museum en de erkenning van de UNESCO een nieuwe trekpleister voor cultureel toerisme zal worden.
Volgens Nicolás del Valle, coördinator van het Chileense cultuurprogramma bij de UNESCO, staan de recente ontwikkelingen aan het begin van een veel breder proces in Chili om de Chinchorro de aandacht te geven die ze verdienen. “Er moet nog veel werk worden verzet,” zegt hij, waarna hij uitlegt dat de kennis over de Chinchorro-cultuur pas zal toenemen als de plaatselijke gemeenschap zelf haar geschiedenis leert waarderen en met de wereld deelt.
Bewoners die in de buurt van de vindplaatsen in Arica wonen, herinneren zich nog dat ze als kinderen in de jaren zestig en zeventig speelden met Chinchorro-schedels. Maar inmiddels voelt de plaatselijke bevolking zich veel meer betrokken bij het eigen erfgoed. Er zijn nu restaurants en hotels die de Chinchorro-cultuur als thema hebben. Kunstenaressen als Paola Pimental, schrijvers als Patricio Barrios en muzikanten als Grupo Raíces laten zich door de mummies inspireren. En mensen die de graven ooit onbedoeld plunderden, zijn nu de eersten die een grafroof aan de politie melden.
“In de loop der tijd zijn mensen begonnen de Chinchorro uit de puur wetenschappelijke hoek te halen en een band op te bouwen met deze eerste bewoners van de Atacamawoestijn,” zegt Arriaza. “De trots van de plaatselijke indianengemeenschap wordt door deze cultuur gesterkt en ze voelen nu dat het om hun eigen erfgoed en identiteit gaat.”
Journalist Mark Johanson woont in Chili en schrijft over reizen, eten, en cultuur. Volg hem op Instagram en Twitter.
Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeographic.com
