De mummie ligt in de opgerolde houding van een foetus, en hoewel hij zich nu in een museum in Turijn bevindt, werd hij duizenden jaren geleden in die kwetsbare houding gemummificeerd en in het verzengende zand aan de oever van de Nijl in het oude Egypte geplaatst.
De ouderdom van deze prehistorische mummie wordt geschat op zo’n 5600 jaar. Aanvankelijk leek de mummie bij toeval te zijn ontstaan, omdat de zinderende hitte en grote droogte van de woestijn het ontbindingsproces hadden gestopt. Maar uit onderzoek bleek later dat de mummie in Turijn geen toevalstreffer was, en onderzoekers hebben nu het gedetailleerde recept voor zijn balseming kunnen herleiden.
De lijst van ingrediënten is het vroegste voorbeeld van een Oud-Egyptische balsemvloeistof, die zo’n 2500 jaar vóór het hoogtepunt van de mummificatiecultuur in Egypte werd toegepast. Het vroege recept vertoont opmerkelijk veel overeenkomsten met latere balsemvloeistoffen, die bij uitgebreide rituelen werden toegepast op de lichamen van hooggeplaatste figuren als farao Toetanchamon om ervoor te zorgen dat zij het hiernamaals konden betreden.
“Het is echt interessant om de verbanden tussen de verschillende perioden te zien,” zegt Stuart Tyson Smith, een archeoloog van de University of California in Santa Barbara die niet deelnam aan het onderzoek, dat deze week in het Journal of Archaeological Science werd gepubliceerd. “Het biedt ons een mooi puzzelstukje dat we nog niet hadden.”
“Onbeschrijfelijk gevoel”
Dit wetenschappelijke onderzoek sluit aan op tientallen jaren van nauwgezette analyses van prehistorische mummies. Jana Jones, medeauteur van de nieuwe studie en egyptologe aan de Macquarie University, raakte bekend met deze zeer oude mummificatietechnieken toen ze in de jaren negentig van de vorige eeuw onderzoek deed naar de bandages van mummies die circa 6600 jaar oud waren.
Jones bekeek de bandages onder de microscoop en was verbluft: ze bevatten resten van een balsemhars, een bestanddeel dat tot dan toe alleen bij latere mummies was gevonden. “Het was gewoon een onbeschrijfelijk gevoel,” vertelt ze over haar ontdekking.
Maar microscopisch bewijs was niet genoeg om te kunnen beweren dat de oude Egyptenaren hun doden al duizenden jaren eerder balsemden dan tot dan toe was aangenomen. Zo’n stelling vereiste grondige chemische analyses, en het kostte Jones en haar team tien jaar om die analyses te voltooien. “Dat was de vloek van de mummie,” grapt ze. In 2014 kon het team eindelijk de ontdekking van balsemvloeistof in de bandages bevestigen en de vondst in het vakblad PLOS ONEpubliceren.
“Dat was een baanbrekend moment,” zegt Stephen Buckley, de archeologisch scheikundige en expert in mummificatie die de leiding had over de chemische analyses van de studie uit 2014 en dit laatste onderzoek.
Maar volgens Jones bleven sommige experts sceptisch. De onderzoekers hadden hun resultaten niet ontleend aan een echte mummie, want de bandages waren al lang geleden van de oorspronkelijke mummie gescheiden. Dus richtten ze zich voor verdere aanwijzingen op een mummie in Turijn.
Nagel aan de sarcofaag
De Turijnse mummie – die door de onderzoekers ‘Fred’ werd genoemd – bevindt zich al sinds het begin van de vorige eeuw in het Egyptisch Museum van de stad en was niet verstoord door moderne conserveringstechnieken en ook nog nooit door wetenschappers onderzocht.
Het team nam monsters van de mummie en onderwierp die aan een hele reeks tests om de precieze chemische samenstelling van de oude balsemvloeistof te kunnen achterhalen. Ze ontdekten dat het ging om een smeersel op basis van plantaardige oliën, die waren gemengd met plantengom of -suikers, verhitte dennenhars en aromatische plantenextracten. Vooral de laatste twee ingrediënten waren van belang, omdat ze de groei van microben verhinderden.
De bestanddelen van de pasta leken niet alleen sterk op de ingrediënten die duizenden jaren later in het oude Egypte zouden worden gebruikt, maar vertoonden ook verbluffende overeenkomsten met de chemische samenstelling van het smeersel dat op de bandages van de eerdere prehistorische mummie was aangetroffen.
“Het is zonder twijfel een bevestiging van ons eerdere onderzoek,” zegt Jones.
Prehistorische mummies worden doorgaans aangetroffen in een opgerolde positie en met de organen nog in het verschrompelde lichaam aanwezig – een groot verschil met de klassieke mummies in hun sarcofagen uit het oude Egypte. Maar het basisidee van een balsemend smeersel bleef in de loop der millennia hetzelfde.
De balsem moet een “soort kleverige bruine pasta” zijn geweest, aldus Jones. De bandages werden in het mengsel gedoopt of de pasta werd door de balsemers op het lichaam gesmeerd. Daarna werd de mummie in het brandend hete zand geplaatst, zodat het lichaam door een combinatie van de zinderende zon en de conserverende eigenschappen van de balsem niet tot ontbinding zou overgaan.
Latere, ‘klassieke’ mummies werden meestal plat op hun rug neergelegd en ver van zonlicht in diepe tombes bijgezet. Daardoor moesten de balsemers volgens Buckley extra maatregelen nemen, zoals het verwijderen van de hersenen en andere organen, en het uitdrogen van het lichaam met behulp van natronzout.
Reconstructie van een recept
Uit de studie zou ook moeten blijken dat deze vroege balsemtechnieken veel wijdverbreider waren dan tot nu toe werd aangenomen. De bandages die in de eerdere studie waren onderzocht, zijn afkomstig van een plek in Egypte die bijna tweehonderd kilometer noordelijker ligt dan waar de Turijnse mummie moet zijn geconserveerd.
Dus hoe slaagden de oude Egyptenaren erin om zo vroeg al een recept voor het balsemen van hun doden te ontwikkelen?
“Sommige van deze ingrediënten hadden waarschijnlijk eerst een rituele functie,” denkt Buckley. “Maar toen merkten ze dat de bestanddelen ook een conserverende werking hadden.” Het team bestudeert nu de locaties in Egypte waar zeer vroege experimenten met balsemingrediënten plaatsvonden, zegt Buckley, die alvast verwijst naar een toekomstige publicatie.
Ronn Wade, gepensioneerd directeur van het anatomisch laboratorium van de University of Maryland, prees de nieuwe studie om haar grondigheid. Mede dankzij een beurs van National Geographic slaagde Wade er in 1994 in om het Oud-Egyptische mummificatieproces op een modern menselijk lichaam toe te passen.
“Ik wou dat we over dit soort informatie hadden kunnen beschikken toen we onze mummificatie deden,” zegt hij. “Dat zou interessant zijn geweest.”
Lees ook: ‘Deze tempel eert een uitzonderlijke Egyptische koningin’
Dit verhaal werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
Correctie: de ouderdom van de Turijnse mummie werd gecorrigeerd naar een leeftijd van circa 5600 jaar.
