In het jaar 993 kwam bij een zonnestorm een enorme hoeveelheid straling vrij die werd opgenomen en opgeslagen in bomen over de hele wereld. Dat verschijnsel blijkt nu belangrijke informatie op te leveren voor de bepaling van een exact jaar waarin de Vikingen in Noord-Amerika waren.
Ruim vijftig jaar geleden werd een Vikingnederzetting bij L’Anse aux Meadows op het Canadese eiland Newfoundland ontdekt. Sinds die tijd zijn de meeste wetenschappers het er wel over eens dat Vikingen, die vanaf het eind van de achtste eeuw tot circa 1100 de zeeën bevoeren, de eerste Europeanen waren die voet aan land zetten in Noord-Amerika. Het bleef echter onduidelijk wanneer de Vikingreizen naar wat zij ‘Vinland’ noemden, plaatsvonden. Op basis van de aangetroffen voorwerpen, koolstofdatering en Vikinglegendes werd gedacht dat de nederzetting bij L’Anse aux Meadows een korte bloeitijd kende in de periode tussen 990 en 1050.
Lees verder over de diverse genetische herkomst van de Vikingen.
Dankzij die zonnestorm in 993 kunnen onderzoekers nu met zekerheid zeggen dat de Vikingen precies duizend jaar geleden, in 1021, leefden en werkten in hun kleine buitenpost in het noordelijke deel van de Atlantische Oceaan, volgens een artikel dat onlangs werd gepubliceerd in het vakblad Nature.
De nieuwe, nauwkeuriger datering werpt geen heel nieuw licht op de aanwezigheid van de Vikingen in Noord-Amerika, maar het “bevestigt wat archeologen al dachten op basis van eerder materiaal,” stelt geograaf Ulf Büntgen van de University of Cambridge die geen deel uitmaakte van het onderzoeksteam. “Ik vind dit een geweldig artikel, twintig jaar geleden konden we niet over dit soort data beschikken.”
Lees ook: DNA van Vikingen onthult meer over genetische herkomst
Dankzij het onderzoek is niet alleen voor het eerst een precies jaartal bekend van de Vikingnederzetting in het huidige Canada, er blijkt ook uit dat verhalen over de reizen, die honderden jaren later werden geschreven, kloppen. “We wisten altijd al dat het ergens rond het jaar 1000 was, maar 1021 is wel heel precies,” zegt Davide Zori, die als archeoloog werkzaam is aan de Baylor University en die niet bij het onderzoek was betrokken. “Hieruit blijkt dat de Vikinglegendes tot op het decennium kloppen. Dat is behoorlijk indrukwekkend.”
‘Een soort goudmijn’
De nieuwe gegevens komen uit oude monsters. Uit tientallen koolstofdateringen uit de jaren zestig van houten voorwerpen die bij L’Anse aux Meadows waren opgegraven bleek al dat de nederzetting zo'n duizend jaar oud was. Maar op dat moment stond de techniek van koolstofdatering nog in de kinderschoenen en de foutmarge was vaak decennia tot eeuwen.
Ga op ontdekking in de wereld van de Vikingen.
Gelukkig gingen archeologen met een vooruitziende blik ervan uit dat er later betere dateringsmethoden zouden worden ontwikkeld. Ze verzamelden en bewaarden honderden extra stukjes hout op en rond de locatie, waarvan ze er veel bewaarden in vriescellen in een Canadese loods om te voorkomen dat ze zouden verrotten. Toen archeologe Margot Kuitems van de Rijksuniversiteit Groningen, een van coauteurs van het artikel, enkele jaren geleden een bezoek bracht aan de loods, kon ze haar ogen niet geloven. Honderden jaren oud hout “zag er nog helemaal intact uit, alsof het er gisteren in was gelegd,” vertelt ze. “Het was een soort goudmijn.”
Maar Kuitems was niet op zoek naar de mooiste stukjes. Ze was samen met Michael Dee, een expert op het gebied van koolstofdatering die ook aan de Groningse universiteit verbonden is, op zoek naar een manier om een nieuwe dateringsmethode op basis van jaarringen te testen. Kuitems zocht vier stukjes sparrenhout en jeneverbes uit, allemaal nog met restjes bast, die waren gehakt en achtergebleven in de buurt van een van de Scandinavische longhouses. Aan de hand daarvan wilde ze bekijken of het mogelijk was om de nederzetting bij L’Anse aux Meadows nauwkeuriger te dateren. “Het zijn niet echt voorwerpen of fraaie kunstwerkjes die de Vikingen maakten,” vertelt Kuitems over de belangrijke monsters. “Het zijn achtergebleven restjes hout.”
Loop over een verdwenen 'Vikingsnelweg’ die tevoorschijn kwam onder smeltend ijs.
De vier stukjes hadden een aantal dingen gemeen, waardoor ze perfect geschikt waren voor het doel dat Dee en Kuitems voor ogen hadden. Ze waren aangetroffen in grondlagen waar ook andere Vikingvoorwerpen werden gevonden, waardoor ze een verband hadden met Vikingactiviteiten. Ze waren gehakt of bewerkt met metalen gereedschap - dat was op dat moment nog niet bekend in Noord-Amerika, en dus een extra bewijs van hun Vikingherkomst. En er zat nog bast op, waardoor duidelijk te zien was wanneer de boom op was gehouden met groeien.
Verder was er nog één ding dat eruit sprong: drie van de houtmonsters waren afkomstig van bomen die al bestonden op het moment van de zonnestorm in 993, waarbij zoveel kosmische straling vrijkwam dat die werd opgeslagen in de jaarringen van bomen overal ter wereld. Een dergelijk fenomeen, dat door wetenschappers in het Engels ook wel een “cosmogenic radiocarbon event” (fenomeen waarbij door de kosmos geproduceerd radioactief koolstof ontstaat) wordt genoemd, is in de afgelopen tweeduizend jaar slechts twee keer voorgekomen.
De kosmische storm zorgde, net als een soortgelijk verschijnsel in het jaar 775, voor ‘pieken’ waardoor koolstofdateringen van houten materiaal er ongeveer een eeuw naast kunnen zitten, zoals wetenschappers in 2012 ontdekten. De afwijking is alleen te herkennen door koolstofdateringen van bepaalde jaarringen met elkaar te vergelijken. Als die echter eenmaal is vastgesteld, kan deze als een soort tijdstempel voor jaarringen fungeren. “Als je die piek tegenkomt, dan is het duidelijk,” stelt Dee, onder wiens leiding het nieuwe onderzoek plaatsvond.
Het team onderzocht nauwkeurig ruim honderd jaarringen, van soms nog geen millimeter dik. Door koolstofdateringen hoopten de onderzoekers de piek uit 993 te vinden. In drie van de stukjes hout troffen ze de snelle stijging aan waarnaar ze op zoek waren. Een simpele optelsom maakte het vervolgens mogelijk om te achterhalen wanneer de Vikingen de boom hadden omgehakt. “Als je een boom hebt met veel ringen, en je hebt de rand waar de bast zit, dan hoef je alleen maar te tellen,” aldus Dee. In dit geval zaten er 28 jaarringen tussen de bast en de jaarring waarin de effecten van de zonnestorm uit 993 te zien waren.
Lees ook: Nieuw rapport: ‘Vikingen waren niet vriendelijk en zachtaardig’
“De eerdere koolstofdateringen variëren ergens tussen het begin en het eind van het Vikingtijdperk,” zegt Dee. “Wij bewijzen dat de bomen op zijn laatst in 1021 werden omgehakt.”
Bovendien komt dit jaar overeen met twee IJslandse sagen, de ‘Grœnlendinga saga’ (Sage van de Groenlanders’) en de ‘Eiríks saga rauða’ (Sage van Erik de Rode), waarin pogingen staan beschreven van het vestigen van een permanente nederzetting in ‘Vinland’, in het uiterste westen van het Vikingrijk. Hoewel de verhalen allebei in de dertiende eeuw werden geschreven, verwijzen ze naar historische gebeurtenissen en mensen, waardoor wetenschappers een grove tijdlijn konden reconstrueren voor de reizen rond het jaar 1000.
Zori erkent dat de nieuwe datering geen totaal nieuwe kijk oplevert op het verblijf van de Vikingen in Noord-Amerika. Maar de mogelijkheid om de piek in kosmische straling uit 993 te gebruiken voor dateringen bij andere vindplaatsen zou nieuwe kennis kunnen opleveren, vooral wanneer archeologische vondsten lastig te koppelen zijn aan historische gegevens. “Wanneer je specifieke verschijnselen wil koppelen aan monumenten of gebouwen, kan de beschikbaarheid van een exact jaartal echt meer inzicht bieden,” aldus Zori.
Voor Dee betekent het vinden van het exacte jaartal dat er een tastbare link is naar de tijd dat de mens zijn verspreiding rond de aardbol afrondde en zich terugvond in de dichte wouden langs de kust van het noordelijk deel van de Atlantische Oceaan. “De oversteek van de Atlantische Oceaan was een soort laatste stap,” stelt hij. “Het jaartal dat wij erop kunnen plakken maakt des te duidelijker dat dit echt zo gebeurd is.”
Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeographic.com
