DNA van Vikingen onthult meer over genetische herkomst

In de populaire beeldvorming waren Vikingen grote, blonde Scandinavische vechtersbazen die de kusten van noordelijk Europa onveilig maakten in hun slanke houten gevechtsschepen. Ondanks oude sagen waarin zeevarende avonturiers met complexe stambomen worden vereerd, blijft de hardnekkige en schadelijke moderne mythe bestaan dat Vikingen een specifieke etnische of regionale groep mensen waren met een ‘zuivere’ genetische bloedlijn. Dat is, net als de iconische ‘Vikinghelm’ een verzinsel dat werd voortgebracht door de opkomende nationalistische bewegingen in het eind negentiende-eeuwse Europa. Het wordt in stand gehouden door verschillende rechts-extremistische groepen die de zogenaamde superioriteit van de Vikingen inzetten als een rechtvaardiging voor racisme, waarbij dit stereotype steeds weer wordt versterkt.

Maar uit een uitgebreid DNA-onderzoek waarover onlangs een artikel verscheen in het vakblad Nature wordt nu duidelijk hoe genetisch divers de mensen waren die wij Vikingen noemen.Het onderzoek is niet alleen een bevestiging, maar ook een verrijking van de kennis die historisch en archeologisch onderzoek al had opgeleverd over deze kosmopolitische en machtige bevolkingsgroep van handelaren en ontdekkingsreizigers.

Duistere afkomst

Wie waren de Vikingen? Daar is nooit een eenduidig antwoord op gevonden. De term “Viking” is zelf al omstreden. Het woord stamt af van het oud-Noorse woord víking, dat iets kan beteken als ‘plunderen’, maar ook ‘ontdekken’ of ‘piraterij’. Het woord werd meestal gebruikt door mensen die het onderspit delfden in gewelddadige ontmoetingen en werd gebruikt voor een groep Scandinavische zeevaarders tussen 750 en 1050 n.Chr.: de periode die we nu kennen als het Vikingtijdperk.

Voor het in Nature beschreven onderzoek werd onder meer het DNA onderzocht van een skelet van een vrouw genaamd Kata, dat werd aangetroffen op een Vikingbegraafplaats in het Zweedse Varnhem.

Aan de hand van Vikingvoorwerpen, zoals deze zwaarden die afkomstig zijn van vindplaatsen in het huidige Noorwegen, kunnen archeologen hun expedities volgen.

Voor het in Nature beschreven onderzoek werden genetische gegevens verzameld van 442 mensen die werden begraven in de periode tussen 2400 v.Chr. en 1600 n.Chr. in gebieden waarvan bekend is dat daar Vikingen leefden. Sommige bevonden zich daar gewoon, bijvoorbeeld in Groenland, waar ze waren beland; anderen waren begraven met voorwerpen in Scandinavische stijl, zoals munten, wapens en zelfs hele boten.

Het was eerst al een logistieke uitdaging om de honderden oude data-monsters uit meer dan tachtig archeologische vindplaatsen in het noorden van Europa, Italië en Groenland bijeen te brengen. En vervolgens moest die gigantische hoeveelheid informatie die de stoffelijke overschotten opleverden nog worden geanalyseerd. “De ict-uitdaging die deze dataset opleverde was onvoorstelbaar,” vertelt evolutionair geneticus Eske Willerslev. Hij is hoogleraar in de ecologie en evolutie aan de Deense Københavns Universitet en stond als directeur van het Center of Excellence in Genetics aldaar aan het hoofd van het Vikinggenoomproject.

Wijdverbreide contacten

Uit de DNA-analyse blijkt dat de Vikingen een diverse groep mensen waren, waarvan de voorouders uit jager-verzamelaars, boeren, of mensen uit populaties van de Euraziatische steppen bestonden. Het onderzoek wijst ook uit dat er drie grote genetisch verschillende centra waren waar mensen zich in die tijd mengden met andere volken. Een daarvan ligt in het huidige Denemarken, en de andere twee bevinden zich op de eilanden Gotland en Öland, die beide bij het huidige Zweden horen. Van alle drie wordt gedacht dat het toenmalige handelscentra waren.

Maar hoewel de Vikingen vertrokken uit Scandinavië, en daar in sommige gevallen ook weer naar terugkeerden, blijkt uit de analyse van het genetisch materiaal dat er minder sprake was van uitwisseling binnen de grotere Scandinavische regio dan daarbuiten. Ze vermengden zich met een breed scala aan volken die ze tegenkwamen op hun verre reizen.

“De genetische analyse maakt volstrekt duidelijk dat Vikingen geen homogene groep zijn,” aldus Willerslev. “Veel Vikingen waren van gemengde afkomst.” Ze hadden bijvoorbeeld voorouders in zowel Zuid-Europa als in Scandinavië of stamden af van zowel Sami (de oorspronkelijke bewoners van een deel van Scandinavië) en andere Europeanen.

Een massagraf van zo’n vijftig onthoofde Vikingen op een vindplaats in het Britse Dorset. Het DNA van sommige van deze stoffelijke overschotten werd gebruikt voor de analyse waarover onlangs in Nature werd gepubliceerd.

“In Schotland zijn zelfs mensen begraven met een Vikingzwaard en -uitrusting die genetisch gezien helemaal niet Scandinavisch zijn,” voegt hij daaraan toe.

Volgens Willerslev toont het onderzoek aan dat het fenomeen ‘Viking’ niet puur Scandinavisch was. “Het kwam oorspronkelijk uit Scandinavië, maar verspreidde zich en vermengde zich met andere bevolkingsgroepen uit de hele wereld.”

Niet verbonden door etniciteit

De onderzochte personen hebben ook veel minder gemeen met moderne Scandinaviërs dan je misschien zou denken. Slechts zo'n 15 tot 30 procent van de moderne Zweden hebben gemeenschappelijke voorouders met onderzochte personen die 1300 jaar geleden in hetzelfde gebied woonden. Dat duidt erop dat er na het Vikingtijdperk nog meer sprake is geweest van migratie en vermenging van bevolkingsgroepen. Ook hadden de bewoners van het gebied ten tijde van de Vikingen niet het stereotype Scandinavische uiterlijk. Zo hadden de onderzochte personen over het algemeen donkerder haar en ogen dan een willekeurig geselecteerde groep hedendaagse Denen.

De genetische data bevestigen het beeld dat onderzoekers al van de Vikingen hadden op basis van historisch en archeologisch onderzoek: het was een diverse groep mensen, niet gebonden aan een specifiek land of etniciteit. “Het is een fantastisch onderzoek,” vindt archeoloog Jesse Byock, die als hoogleraar aan de University of California in Los Angeles aan het hoofd staat van het Mosfell Archaeological Project in IJsland. Hij was niet betrokken bij het genetische onderzoek. “Het levert nieuwe informatie op, maar bevestigt ook bijna alles wat we weten over het Vikingtijdperk.”

Davide Zori, die als universitair docent geschiedenis en archeologie werkzaam is aan de Amerikaanse Baylor University en die niet betrokken was bij het onderzoek, beaamt dat. “We gaan de Vikingen steeds minder zien als een groep breedgeschouderde, blonde mannen met baarden die er allemaal hetzelfde uitzagen,” stelt hij. “Dat wisten we eigenlijk ook al uit andere bronnen.”

Voor Miguel Vilar, voorheen programmaleider bij de National Geographic Society, is het geen verrassing dat het onderzoeksresultaat zo'n complex beeld schetst van de afkomst van de Vikingen; een beeld dat ingaat tegen moderne opvattingen over nationalisme en culturele identiteit. “DNA komt niet altijd overeen met vooringenomen ideeën,” stelt hij. (Vilar, die hoofdonderzoeker was bij het NGS Genographic Project, was niet betrokken bij de studie.)

Broederschappen

Hoewel er allerlei mensen onder de Viking-paraplu te scharen zijn, bleek uit het onderzoek ook dat er op familieniveau nauwe banden bestonden. Op een begraafplaats in Salme in Estland, waar na een veldslag 41 Zweedse mannen werden begraven samen met twee boten en hun wapens, werden vier broers aangetroffen die naast elkaar lagen. De onderzoekers ontdekten ook een familieband in de tweede lijn tussen een Viking op een Deense begraafplaats en een ander in het Engelse Oxford: een bewijs van de mobiliteit van familieleden in die tijd.

Stoffelijke resten van Vikingbegraafplaatsen, zoals deze vindplaats met scheepsvormige graven in de buurt van Aalborg in Denemarken, leveren belangrijk genetisch bewijsmateriaal op voor kennis over deze zeevaarders uit het verleden.

Een vraag die het grootschalige DNA-onderzoek niet kan beantwoorden, is hoe het fenomeen Vikingen tot stand kwam. Als deze mensen niet verbonden waren door hun etniciteit, waardoor dan wel? Was het dat ze in technologisch opzicht in staat waren om zeewaardige schepen te bouwen en daarmee efficiënt ten strijde konden trekken via het water, of speelden andere factoren een rol?

“Mensen kunnen dominante culturele overlevingsstrategieën overnemen en zich daaraan aanpassen,” stelt Zori. “Om de een of andere reden was Viking-zijn een belangrijke manier om te overleven en economisch en politiek succesvol te zijn.”

Nu duidelijk is dat minstens 442 mensen uit het Vikingtijdperk genetisch verschillend waren, kunnen onderzoekers nader onderzoek doen naar de herkomst van de Vikingen. “Het is een fantastisch groot onderzoek, maar het zijn natuurlijk maar 450 skeletten,” aldus Byock. “Dit is een forse eerste stap.” Hij hoopt dat het slechts het begin is van een grootschaliger speurtocht naar de genetische geschiedenis van het tijdperk.

“Het is waarschijnlijk waar dat genenmateriaal iets betrouwbaarder is dan Viking-sagen,” stelt Zori. Maar volgens hem kan het plaatje pas compleet worden door er meer tijd en onderzoek aan te besteden.

Nu kan het zware werk van het interpreteren van de resultaten van de enorme studie beginnen; en kunnen die gecombineerd worden met eerder onderzoeksmateriaal uit teksten en archeologische vondsten. Er valt nog veel te ontdekken over de manier waarop de culturele krachtpatsers die wij Vikingen noemen leefden en zich verplaatsten, en over wat ze meemaakten in hun zoektocht naar avontuur en invloed. “Migratie heeft altijd een rol gespeeld in de geschiedenis van de mensheid,” aldus Zori. “Er valt nog meer materiaal te ontdekken.”

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com