Braziliaanse autoriteiten en mensenrechtenactivisten waarschuwen voor een dreigende ramp nu er meldingen zijn gedaan over de eerste doden door het coronavirus onder de zeer kwetsbare inheemse bevolking van het Amazonegebied.
Zorgverleners in de deelstaat Roraima in het noorden van Brazilië meldden op 9 april dat een tiener van de Yanomami-bevolking is gestorven aan COVID-19. De vrees bestaat dat hij de ziekte in de drie weken dat hij symptomen had heeft overgebracht op talloze vrienden en buren. De jongere was regelmatig op pad geweest in een gebied waar allerlei mensen clandestien goud proberen te delven. Het is onbekend waar of van wie hij de ziekte kreeg.
Dit is de tweede keer dat een inheemse inwoner van Brazilië aan de ziekte bezwijkt. Op het moment van schrijven (11 april) waren er zeven officieel vastgestelde besmettingen onder leden van inheemse stammen in drie staten waarover het Amazonegebied zich uitstrekt. Vier van hen zijn familieleden die in het westen van het Amazonegebied werden besmet door een arts van de inheemse gezondheidsdienst. Deze was kort daarvoor teruggekeerd van een congres in het zuiden van Brazilië en had zich niet aan het protocol voor zelfisolatie gehouden.
In de centraal in het noorden gelegen staat Pará bleek uit tests die op instigatie van onderzoekers postuum werden uitgevoerd dat COVID-19 de doodsoorzaak was geweest van een 87-jarige vrouw uit het Borari-volk. Er waren drommen rouwenden afgekomen op de uitvaart van de vrouw die eind maart gehouden werd. Toen was nog niet bekend dat zij besmet was met het dodelijke virus en dat zij dat over kon dragen. Omdat er honderden mensen aanwezig waren bij de ceremonie bestaat de angst dat er de komende dagen veel meer gevallen van de ziekte zullen opduiken, waardoor de toch al fragiele gezondheidszorg in de regio overbelast raakt.
“Doordat mensen veelvuldig door de verschillende staten van het Amazonegebied trekken en het overheidsbeleid tekortschiet, heeft COVID-19 volop de mogelijkheid om zich snel te verspreiden onder de bevolking van het Amazonegebied. Dat kan op de korte en middellange termijn op een ramp uitdraaien,” stelt Roque Paloschi, de aartsbisschop van Porto Velho in de staat Rondônia en tevens voorzitter van de CIMI, de Inheemse Missionaire Raad.
Het Braziliaanse Openbaar Ministerie waarschuwde op 8 april voor een ‘risico op genocide’ in het kader van beschuldigingen dat FUNAI, de Braziliaanse overheidsdienst voor inheemse zaken, weinig had gedaan om de inheemse bevolking te beschermen tegen besmetting met het coronavirus. Het OM herhaalde ook de oproep tot ontslag van Ricardo Lopes Dias, een evangelistische missionaris die in februari werd aangesteld als hoofd van het departement van FUNAI dat zich specifiek bezighoudt met geïsoleerde en recent ontdekte stammen.
Dias is een door de wol geverfde geestelijke van de fundamentalistische New Tribes Mission, die in 1942 werd opgericht met het doel om geïsoleerd levende stammen in Zuid-Amerika te bekeren. Bij zijn benoeming in de gevoelige FUNAI-functie werd gevreesd dat het departement onder zijn leiding van koers zou veranderen, en zich niet langer zou inzetten voor het beschermen van geïsoleerde stammen tegen de buitenwereld.
In de loop van tientallen jaren hebben veldwerkers van de FUNAI het bestaan van 28 gemeenschappen ontdekt die in extreme isolatie in het Braziliaanse Amazonegebied leven. Mogelijk zijn er nog tachtig van dit soort gemeenschappen. Sinds 1987 was het overheidsbeleid om buitenstaanders te weren uit de gebieden waar geïsoleerde groepen leven, met name om de stammen te beschermen tegen overdraagbare ziekten waartegen zij nauwelijks of geen afweer hebben.
Tegenstanders vrezen dat Dias toestaat dat missionarissen en commerciële organisaties de grenzen van de gebieden overschrijden, waardoor de bevolking het risico loopt besmet te raken en hun land en tradities kwijt te raken.
Dias ontkent de aantijgingen en stelt dat zijn departement de 21 controleposten handhaaft die de toegang bewaken tot de gebieden van de geïsoleerde groepen.
“FUNAI blijft zich onverminderd inzetten voor de bescherming van geïsoleerde en recent ontdekte inheemse volken,” schrijft hij in een e-mail aan National Geographic. “We volgen de richtlijnen van de autoriteiten op het gebied van de volksgezondheid, we ondernemen actie om deze wereldwijde gezondheidscrisis zo goed mogelijk het hoofd te bieden.”
Stamhoofden en activisten reageerden zeer gealarmeerd op het geval van de aan het virus overleden Yanomami-tiener. Er leven zo'n 22.000 Yanomami in afgelegen gemeenschappen in het oerwoud langs de Venezolaanse grens. Veel van de dorpen hebben nauwelijks tot geen contact met de buitenwereld. Maar duizenden goudzoekers dringen hun leefgebied illegaal binnen en vormen daarmee een groot risico voor de inheemse bevolking. Leiders van de Yanomami hebben de autoriteiten verzocht om de indringers uit het gebied te weren. De tiener kwam uit een dorp langs de rivier waar talloze kampen van gouddelvers omheen zijn gebouwd.
“Jullie moeten je werk doen en voorkomen dat de epidemie onze huizen treft via de paden die de niet-inheemse indringers hebben aangelegd,” schreef de Hutukara Associação Yanomami op 19 maart in een open brief aan Braziliaanse autoriteiten op het gebied van gezondheidszorg en inheemse zaken.
Activisten zijn vooral bezorgd om het lot van het dorp Moxihatetema. De tientallen bewoners zijn het contact met de buitenwereld altijd uit de weg gegaan, zelfs met andere Yanomami-gemeenschappen. (Lees hiermeer over Moxihatetema.) Gelukszoekers vonden goud op slechts zo'n 30 kilometer van het dorp, en zelfs voordat er sprake was van COVID-19 vreesden Yanomami-leiders al dat de gemeenschap ten onder zou gaan door een door de gouddelvers meegebrachte besmetting.
Uit satellietbeelden blijkt dat de mijnbouwactiviteiten in het Yanomami-gebied nauwelijks zijn afgenomen door de corona-epidemie, maar volgens Dias zal zijn departement binnenkort twee nieuwe buitenposten openen om de toestroom van gelukszoekers tegen te gaan. Desondanks is de regering van president Jair Bolsonaro bezig om mijnbouw op de grond van inheemse volken in het Amazonegebied te legaliseren.
“De enige voorzorgsmaatregel”
Volgens deskundigen is het nu belangrijker dan ooit om inheemse gemeenschappen af te schermen tegen buitenstaanders. “De enige voorzorgsmaatregel die het voortbestaan van deze groepen kan garanderen, is het verwijderen van indringers uit het gebied en het beschermen van alle gebieden waar er aanwijzingen bestaan voor de aanwezigheid van isolados,” aldus Douglas Rodrigues, een deskundige op het gebied van inheemse gezondheidszorg van de Universidade Federal de São Paulo. Hij werkt al zo'n veertig jaar in inheemse gemeenschappen in het Amazonegebied. “Dat is de plicht van de Braziliaanse regering,” stelt hij.
Rodrigues merkt op dat het zo goed als onmogelijk is om een besmetting binnen de perken te houden als die eenmaal een traditioneel inheems dorp, waarin vaak gemeenschappelijke gebouwen staan, heeft bereikt.“In de huizen wonen grote families, waar veel mensen toe behoren, en voorwerpen en voedsel worden meestal gedeeld,” vertelt hij.
Nu de regering geen strenge maatregelen treft, hebben enkele stammen zich georganiseerd om de verspreiding van de pandemie tegen te gaan. Langs de rivier de Xingu, midden in het Amazonegebied, hebben de Kayapó met de mijnwerkers afgesproken dat die hun werkzaamheden staken en het gebied verlaten. Langs de rivier Tapajós in de staat Pará hangen de Muduruku borden op waarop staat dat de toegang verboden is voor mensen die geen uitdrukkelijke toestemming hebben. In Terra Indígena Raposa Serra do Sol in Roraima zijn de bewakingspatrouilles verdubbeld, terwijl de surveillanten zelf voldoende afstand tot elkaar bewaren.
Maar er zijn ook andere berichten. Illegale mijn- en bosbouwers en mensen die stukken grond in handen willen krijgen, zouden de gezondheidscrisis juist als dekmantel gebruiken om hun verboden praktijken uit te breiden. In de afgelopen dagen is het scheurende geluid van kettingzagen en het gebrom van machines te horen geweest in de bossen rond de Karipuna-stam in de staat Rondônia. Volgens de inheemse vereniging voor het Karipuna-volk moesten de leden van de stam machteloos uit de verte toezien hoe de indringers schaamteloos stukken oerwoud omkapten binnen de grenzen van hun gebied.
Op 31 maart werd Zezico Rodrigues, een van de leiders van het Guajajara-volk, dood aangetroffen buiten zijn dorp in het Terra Indígena Arariboia in de deelstaat Maranhão. Hij bleek doodgeschoten. Het onderzoek in de zaak is nog gaande, maar de Guajajara zijn verwikkeld in een strijd met illegale houthakkers die sinds november al aan vijf stamleden het leven heeft gekost.
Zien de medestanders van Bolsonaro in de gezondheidscrisis mogelijk een onverwacht buitenkansje om de geïsoleerde stammen aan de kant te zetten en hun grondstoffen in handen te krijgen?
“Ik denk dat met die mogelijkheid rekening moet worden gehouden, gezien ook het feit dat de regering heeft nagelaten om tijdig beschermende maatregelen te nemen voor de inheemse bevolking,” aldus Sydney Possuelo. Hij is een gepensioneerde FUNAI-veteraan en is de belangrijkste architect van het aloude beleid om contact tussen buitenstaanders en geïsoleerde stammen te voorkomen. Dat beleid bestaat nog steeds, ondanks de voornemens van Bolsonaro om de groepen in de nationale samenleving te laten opgaan en om de rijkdommen van hun grond te exploiteren.
Dit artikel werd oorspronkelijk op 11 april 2020 in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
