We schrijven begin jaren 2000. Kolenmijnen trekken steeds diepere sporen in het landschap van Hunter Valley, Australië. In het kantoor van Glenn Albrecht rinkelt de telefoon. Albrecht, hoogleraar milieustudies, is geïnteresseerd geraakt in de emotionele gevolgen van de mijnbouw voor lokale gemeenschappen. Het gebied is dan al generaties lang bekend om zijn alfalfavelden, paardenboerderijen en wijngaarden. Ook de steenkoolwinning speelt van oudsher een economische hoofdrol, maar nu is daar ineens die golf van nieuwe mijnbouwactiviteit.
Albrechts belangstelling raakt bekend, en verontruste bewoners willen graag hun verhalen delen. Ze vertellen over explosies die de grond doen beven, het constante gedreun van machines, de spookachtige gloed van werklampen die de nachtelijke duisternis verdrijven, en het zwarte stof dat hun huizen binnendringt. Ze uiten hun zorgen over de lucht en het drinkwater. De plek waar ze zich thuis voelen, verdwijnt, het landschap wordt verwoest. Ze voelen zich machteloos.
Sommige valleibewoners binden een juridische strijd aan om de mijnen tegen te houden, maar velen zijn juist blij met de nieuwe banen. Uiteindelijk zegeviert het economisch belang – ten koste van het landschap en het sociale weefsel.
Solastalgie: een nieuwe term voor een gemeenschappelijk thema
Naarmate er meer mijnen komen, merkt Albrecht een gemeenschappelijk thema op in de emotionele reacties van sommige bewoners. Ze weten dat de mijnen de bron van hun verdriet zijn, maar vinden geen woorden die hun gevoelens precies omschrijven. ‘Ze ervoeren iets wat leek op heimwee,’ zegt hij nu, ‘maar ze waren niet weg van huis.’
Albrecht concludeert dat de troost die de mensen in de vallei altijd hebben gevoeld, wordt ondermijnd door haar natuurlijke degradatie. En naarmate steeds meer groene velden grijs worden, bedenkt Albrecht voor het door de bewoners beschreven gevoel het woord solastalgia, Solastalgie in het Nederlands. Hij definieert het als de pijn door het verliezen van de vertroosting (solace) die een thuis biedt.
Ruim tien jaar later hoor ik dit ongewone woord wanneer ik naar een film over droogte kijk. Er zijn dan inmiddels wetenschappelijke artikelen, conferenties en nieuwsberichten over solastalgie. En het concept is ook in de kunstwereld doorgedrongen: ik vind een beeldententoonstelling in New Jersey, een popalbum in Australië, een klassiek concert in Estland, allemaal geïnspireerd op dat woord van Albrecht.
Het concept van solastalgie lijkt een nieuwe grens te markeren in onze relatie met de omgeving. Door het onherkenbaar worden van bekende landschappen voelen steeds meer mensen die vreemde mix van emoties die met het begrip solastalgie wordt benoemd. We weten allemaal dat de mens de planeet verandert, maar in dit woord wordt iets duidelijk over hoe die veranderingen óns veranderen.
‘Als de taal niet rijk genoeg is om dit soort dingen goed te kunnen beschrijven en begrijpen, dan moeten we zelf maar iets verzinnen,’ zegt Albrecht wanneer ik hem in zijn huis in Hunter Valley bezoek. ‘Waarom hebben we niet één enkel woord dat overeenkomt met dit menselijk gevoel? Een diep gevoel dat wereldwijd waarschijnlijk al duizenden jaren wordt ervaren in vergelijkbare omstandigheden.’
Een logische vraag. Door de geschiedenis van de mensheid heen hebben overstromingen, bosbranden, aardbevingen en vulkanen – maar ook uitdijende beschavingen en veroveringslegers – gekoesterde landschappen permanent veranderd en samenlevingen verstoord. De indianen ervoeren dit na de komst van de Europeanen in Noord-Amerika. ‘Dit land behoorde toe aan onze voorouders,’ zei Kiowa-opperhoofd Satanta in de negentiende eeuw. ‘Maar nu zie ik soldatenkampen aan de oevers van de Arkansas. Ze hakken mijn bomen om en doden mijn bizons. Als ik dat zie, voel ik mijn hart breken.’
De industriële revolutie, met haar metropolen, spoorwegen en fabrieken die als paddenstoelen uit de grond schoten, veranderde het landschap ingrijpend. Toen de Hudson Valley in de staat New York werd ontgonnen voor landbouw, zodat de leerlooiers genoeg te eten hadden, klaagde de negentiende-eeuwse schilder Thomas Cole over de vernietiging van zijn geliefde bossen. ‘Ik kan alleen maar zeggen hoezeer het mij verdriet doet dat de schoonheid van zulke landschappen zo snel verdwijnt,’ schreef hij. ‘De verwoestingen door de bijl nemen met de dag toe. Van de nobelste decors worden op roekeloze en barbaarse wijze troosteloze terreinen gemaakt, wat je niet verwacht in een beschaafd land.’
Lorino, Rusland
'Wij kunnen geen groenten kweken. We kunnen alleen leven van wat de zee ons geeft. Onze voorouders hebben ook perioden van opwarming en afdeling meegemaakt. Het is moeilijk voor ons om te weten wat er echt gebeurt.'
—Aleksei Ottoi, jager
Mijn moeder ervoer halverwege de twintigste eeuw een minder hevige versie van dit gevoel. Ze groeide op op Long Beach Island, voor de kust van New Jersey. In de ongerepte moerassen ontlook haar levenslange liefde voor de biologie en de zee. Maar in de jaren vijftig kochten rijke vastelandsbewoners grond op, waarop ze vakantiewoningen neerzetten. ‘Ik had meteen door wat er gebeurde,’ zegt ze. ‘Ik was woest. Ik trok de palen van de landmeters uit de grond.’
Haar protesten werden niet alleen gemotiveerd door woede, maar ook door een mengeling van angst, onmacht, stress en verdriet over de bedreiging van het karakter van haar thuis. De huizenbouw ging door, en enkele decennia later was het verleden alleen nog zichtbaar in de visarend nesten op de elektriciteitspalen.
Paradise, Californië
'Op de kaart vind je Paradise in Californië nog gewoon, maar alles is anders geworden (...) je voelt je verloren in je eigen stad. En dat is moeilijk te verkroppen'. —Kayla Cox, huisvrouw
Zulke veranderingen zijn er altijd geweest. Het zit in de aard van de mens om landschappen opnieuw te willen vormgeven om aan onze behoeften en wensen te voldoen – maar zo snel en grootschalig als in de 21ste eeuw hebben we dat nog niet eerder meegemaakt. Nu de wereld bijna acht miljard mensen telt, gaat de verandering sneller dan ooit. We blijven maar bossen neerhalen, CO2 uitstoten en land en water vervuilen met chemicaliën en plastic. Hierdoor kampen we met hittegolven, bosbranden, overstromingen, smeltende gletsjers, een stijgende zeespiegel enzovoorts. Dit zorgt weer voor verstoring van het politieke, logistieke en financiële systeem. Én voor emotionele problemen, waarvoor vaak geen oog is.
Colque Punku Glacier, Peru
‘Het is een reëel gevoel van bezorgdheid, want wij mensen bestaan toch ook uit water? Dat vertellen ze ons al op school. Dat de gletsjers verdwijnen, betekent dat ook wij zullen verdwijnen.' —Clark Asto, Quispicanchi danser
Pas sinds kort houdt de wetenschap zich serieus bezig met de invloed van veranderingen in de omgeving op de geestelijke gezondheid. In een groot empirisch onderzoek hebben onderzoekers van onder meer Massachusetts Institute of Technology en Harvard gekeken naar de effecten van klimaatveranderingen op de geestelijke gezondheid van bijna twee miljoen willekeurig geselecteerde Amerikanen in de periode 2002-2012. Ze stelden onder meer vast dat blootstelling aan hitte en droogte het risico op zelfmoord vergrootte en tot meer bezoeken aan psychiatrische ziekenhuizen leidde. Verder liepen de slachtoffers van orkanen en overstromingen meer kans op een posttraumatische stressstoornis en depressie.
Voor mensen die het trauma van het verlies van een landschap doormaken, kan het pijnlijk zijn om hun emoties te verwoorden. ‘Die pijn is totaal anders dan elke andere pijn, want hij is moeilijk te delen,’ zegt Chantel Comardelle wanneer ik een bezoek breng aan haar gemeenschap aan de kust van Louisiana, waar de zeespiegel in een verontrustend tempo stijgt en het land overspoelt. Comardelle is geboren op Isle de Jean Charles, een eiland dat sinds 1955 maar liefst 98 procent van zijn oppervlak is kwijtgeraakt. In de tijd van haar ouders werd er vooral door de inheemse bewoners gejaagd en landbouw bedreven. Nu zijn veel families weggetrokken, de gemeenschap is uiteengevallen. ‘Het is niet hetzelfde als het verlies van een dierbare, of iets anders wat anderen gemakkelijk begrijpen.’
Isle de Jean Charles, Louisiana
‘Alle bomen lijken dood. Ik wilde hier wonen, maar naarmate ik ouder word, besef ik dat het niet kan. Moeder natuur neemt het eiland nu tot zich. Het doet mijn ziel veel pijn. Het voelt alsof ik een dierbare ben verloren.'
—Voshon Dardar, visser
Maar nu de aarde opwarmt, zijn er steeds meer die het wel begrijpen. Naarmate Isle de Jean Charles desintegreerde, besloten Comardelle en andere lokale bestuurders contact te zoeken met mensen die met soortgelijke problemen worstelden. ‘Een gemeenschap in Alaska maakt hetzelfde door,’ zegt ze, doelend op het Yupik-dorp Newtok, dat kampt met bodemdaling en verdwijnend land. ‘We konden er samen over praten en we deelden bijna precies dezelfde emoties,’ zegt Comardelle. ‘Ik stond dus niet alleen, ik had niet zomaar iets verzonnen.’
In de afgelopen jaren heb ik verschillende plaatsen bezocht, van het noordpoolgebied tot de Andes, waar het landschap een ingrijpende transformatie heeft ondergaan. Ik wilde niet alleen de fysieke veranderingen beter begrijpen, maar vooral ook de manier waarop die veranderingen in het leven van de bewoners resoneren. Slechts enkelen van hen kenden het begrip solastalgie, maar velen gaven indrukwekkende beschrijvingen van de ervaring waarnaar het woord verwijst. Ze worstelen met zowel de enorme praktische problemen door het verlies van het landschap als met de complexe emoties door het verlies van hun gevoel van plaats.
Vooralsnog zweeft solastalgie aan de randen van de taal, en wordt het bijna alleen in het Engels gebruikt. Albrecht hoopt dat dat zo blijft. ‘Het is een woord dat niet zou moeten bestaan, maar dat noodzakelijk was gezien de omstandigheden,’ zegt hij. ‘Het wordt een wereldwijd verschijnsel. Dat is vreselijk. Weg ermee. Weg met de omstandigheden en krachten die solastalgie veroorzaken.’
Het project over ‘solastalgie’ kwam mede tot stand dankzij een National Geographic Societybeurs. Dit artikel verscheen in de april 2020 editie van National Geographic Magazine.
