Begin jaren negentig zag de Canadese student Adam Smith een aantal oude, leren koffers toen hij de vuilcontainer in de kelder van zijn appartementencomplex in Vancouver opende. In een daarvan zat een gipsen ‘dodenmasker’ van het gezicht van een man met een grote snor. In een andere zaten notitieboekjes, papieren en foto’s. Smith kwam erachter dat de spullen van een bejaarde Chinese bewoner van het complex waren geweest, die kort daarvoor was overleden. Omdat hij het een naar idee vond dat ze zouden worden weggegooid, nam hij ze mee naar zijn appartement en zette een berichtje op een forum op het toen nog jonge internet met de namen die hij in de papieren had aangetroffen. ‘GEZOCHT: iemand die iets weet over dr. Magnus Hirschfeld of Li Shiu Tong.’ Hij schreef dat hij zich afvroeg: ‘of ze mogelijk belangrijke of interessante personen waren.’ Tien jaar later kreeg hij het antwoord.
In de jaren dertig stond Hirschfeld bekend als de ‘Einstein van seks.’ De beroemde Duits Joodse arts en seksuoloog stond aan het hoofd van het Institut für Sexualwissenschaft (Instituut voor Seksuologie), een in Berlijn gevestigde bibliotheek, onderzoekscentrum en kliniek. Onder zijn toezicht werden de eerste moderne geslachtsaanpassende operaties uitgevoerd, hij deed grootschalige onderzoeken naar homoseksualiteit en lobbyde bij de overheid voor lhbtq-rechten. In zijn bibliotheek bevonden zich duizenden boeken over gender, erotica en relaties tussen mensen van hetzelfde geslacht. Maar toen de nazi’s aan hun opmars bezig waren, werd het instituut werd geplunderd, ging de bibliotheek in vlammen op en ging Hirschfeld, die bezig was aan een tournee van lezingen over de hele wereld, in ballingschap in Frankrijk.
Toen hij daar slechts twee jaar later overleed, liet hij een deel van zijn bezittingen na aan Li, een jonge Chinese student medicijnen die zijn assistent en minnaar was geweest.
Smith kende Li alleen als een stille buurman die hij soms tegenkwam in de lift van het complex waar ze allebei woonden. Zo'n tien jaar na de dood van Li stuitte de Duitse onderzoeker Ralf Dose op het oude bericht van Smith toen hij ‘s avonds aan het rondsnuffelen was op online messagesboards. Dose, die secretaris en medeoprichter is van de Magnus-Hirschfeld-Gesellschaft, is al sinds de jaren tachtig op zoek naar overblijfselen van het Institut für Sexualwissenschaft van Hirschfeld. Na enig speurwerk kwam hij Smith op het spoor. Hoewel Smith inmiddels naar Toronto was verhuisd, had hij de koffer met spullen van Li nooit weggedaan. In 2003 nam Dose het vliegtuig vanuit Duitsland om de koffer op te halen.
Een mondiaal archief bij elkaar zoeken
In de afgelopen veertig jaar zijn Dose en andere vrijwilligers over de hele wereld op zoek gegaan naar restanten van het archief van Hirschfeld. Ze spoorden de namen op van zijn medewerkers en hun nabestaanden, en gingen op zoek in bibliotheken, archieven en antiquariaten. Tot dusverre hebben ze 35 items van de oorspronkelijke 10.000 titels van het instituut teruggevonden, en nog eens 25 uit de andere collecties van Hirschfeld. Heel af en toe komen de vondsten rechtstreeks bij de vereniging terecht, via voicemails die door nabestaanden van broers en zussen van Hirschfeld worden achtergelaten op het antwoordapparaat van de vereniging, e-mails van mensen die boeken erven waarin de opvallende stempel van het instituut staat of bezoekers die plotseling opduiken en spullen geven die lang verloren werden gewaand. Maar vaker komt het aan op het speurwerk van mensen als Dose, die een spoor van microscopisch bewijs volgen.
Aan memorabele momenten door dit soort detectivewerk geen gebrek, vertelt Dose, een vriendelijke man van 72 jaar met een weelderige witte haardos die zijn levenswerk heeft gemaakt van het onderzoek naar het ontstaan van de homo-emancipatiebeweging. Zo was er de ontmoeting met de chique, bejaarde dochter van een arts die had samengewerkt met Hirschfeld. Na de koffie met koekjes liet ze Dose een doos met antieke Japanse seksspeeltjes zien. Ze zei tegen hem: ‘Mijn vader kreeg ze van Magnus Hirschfeld. Ik vind ze geweldig, maar ik kan ze niet op de piano zetten, daar zouden maar praatjes van komen.’ Ook was er een toevallige ontmoeting met de huishoudster van het instituut, die haar tijd bij het instituut als de gelukkigste van haar leven omschreef. Zij verblijdde haar toehoorders met een verhaal over hoe een enorme Indonesische fallus van steen langs de Duitse douane werd geloodst.
In 1897 was Hirschfeld betrokken bij de oprichting van het Wissenschaftlich-humanitäre Komitee, onder andere uit verontwaardiging over de rechtszaak tegen de schrijver Oscar Wilde. Twee jaar eerder was die in Engeland veroordeeld vanwege 25 gevallen van ‘ernstig ontuchtige handelingen’ met betrekking tot zijn homoseksuele relaties. Inmiddels wordt dit comité gezien als de eerste belangengroepering ooit voor lhbti-rechten. In de jaren na de Eerste Wereldoorlog ontstond in de relatief progressieve Weimarrepubliek een vrijgevochten homocultuur, met pikante cabarets, vooraanstaande activisten en een steeds grotere vrijheid. Volgens Hirschfeld waren er 43.046.721 verschillende soorten menselijke seksualiteit. ‘Liefde kent net zoveel verscheidenheid als mensen,’ zei hij ooit.
‘s Werelds eerste seksinstituut
In 1919 begon Hirschfeld het Institut für Sexualwissenschaft, het eerste in zijn soort ter wereld, in een fraaie villa aan de rand van het Tiergarten Park in Berlijn. In de bibliotheek bevond zich de grootste verzameling boeken over seksualiteit uit die tijd, de lezingen werden in een grote zaal gegeven en bezoekers konden terecht in een seksmuseum met een collectie voorwerpen uit de hele wereld. In de kliniek voerden artsen de eerste operaties uit waarbij mannen transvrouwen werden.
“When Magnus Hirschfeld had to leave Germany, he was convinced progress would have been made in a few years,” Dose says now. “He was full of hope there was an international movement to further the cause of sexual minorities. And then everything was stopped…Not only here, but in other countries as well.” Hirschfeld died of a heart attack on his 67th birthday while in France in 1935. His closest successor wouldn’t emerge until more than a decade later, with Alfred Kinsey’s Institute for Sex Research in America.
Mass killings of LGBTQ people
Under Nazi rule, LGBTQ people, along with Jews, Roma, political dissidents, and others deemed undesirable, were sent to extermination camps. It took a long time for Germany’s gay rights movement to regain the footing and momentum it had held in in the 1930s. An antiquated section of the penal code, paragraph 175, made homosexuality punishable by imprisonment. Hirschfeld had lobbied for its removal—collecting signatures from notable figures like Albert Einstein and Thomas Mann—but even after World War II, the West German government pursued 100,000 cases using this 19th century law. (It wasn’t deleted from the books until 1994.)
When the gay rights movement emerged again, in the ‘70s, it was student-run, not filled with the bourgeois and professionals of Hirschfeld’s day. Among them was a small group, including Dose, who brought forth the Magnus Hirschfeld Society.
In 1982, Germany was preparing to mark 50 years since the Nazi takeover, and young gay rights activists including Dose hoped to shed light on LGBTQ persecution and activism. He and others were eager to learn about their predecessors in the 1920s, figures like Hirschfeld who’d made great strides in liberation before being exiled or killed by the Nazis.
