Terwijl de spanningen tussen illegale gouddelvers en inheemse gemeenschappen in het Braziliaanse Amazonegebied uitbarsten in openlijk geweld, voeren de wetgevers van de rechtse president Jair Bolsonaro agressief maatregelen door die de bescherming van de grondgebieden en rechten van de inheemse bevolking moeten inperken.
Sinds half mei hebben goudzoekers een reeks brutale aanvallen uitgevoerd op de Yanomami- en Munduruku-gemeenschap in respectievelijk de staten Roraima en Pará.
Volgens de inheemse leiders maken hun gemeenschappen de gevaarlijkste tijden door sinds Brazilië in de jaren tachtig van de vorige eeuw na meer dan twintig jaar militaire dictatuur weer een democratie werd. Doodsbedreigingen en intimidatie zijn dagelijkse kost in sommige gebieden. De Munduruku-leiders zeggen dat hun volk in ‘staat van oorlog’ leeft.
Eind mei zijn de huizen van inheemse leiders in het territorium van de Yanomami door mijnwerkers en hun inheemse medewerkers in brand gestoken. Dat was waarschijnlijk een represaille voor een politie-inval tijdens een goudwinning.
Volgens de Hutukara Yanomami Association zijn er recentelijk tenminste acht aanvallen gemeld in het territorium van de Yanomami, waaronder een vuurgevecht tussen gouddelvers en dorpelingen. Bij één incident verdronken twee inheemse kinderen in de paniek die ontstond toen mijnwerkers met automatische wapens vanuit speedboten op de Uraricoera-rivier het vuur openden. Bij een ander incident ramden mijnwerkers een kano met acht kinderen aan boord. Ze wisten allemaal veilig aan wal te komen en zich in het kreupelhout te verbergen.
Agenten van de federale politie die de spanningen moesten komen wegnemen, werden in beide gebieden ook aangevallen door de gouddelvers die in de volksmond garimpeiros worden genoemd.
Ondertussen hebben in Brasilia zeer conservatieve leden van het lagerhuis van het Congres vorige maand een belangrijke hindernis weggenomen, waardoor ze de Braziliaanse grondwet van 1988 nu zodanig kunnen wijzigen dat commerciële activiteiten op inheems grondgebied mogelijk worden.
Wetsvoorstel 490, beter bekend als PL490, zou mijnbouw, houtkap, industriële landbouw en andere projecten die ‘in het nationaal belang’ geacht worden te zijn op inheems grondgebied legaliseren. Zonder dat daarvoor de toestemming van de lokale gemeenschappen nodig is. Het controversiële wetsvoorstel werd op 23 juni goedgekeurd door de Commissie Grondwet en Justitie en zal nu naar het lagerhuis, het zogeheten Huis van Afgevaardigden, gaan voordat het naar de Senaat gaat. Conservatieven die banden hebben met agrarische bedrijven (ruralistas) vormen samen met evangelische fundamentalisten de kern van het stemblok dat in beide kamers de meerderheid heeft.
De catch-allbeschikking zou ook de weg vrijmaken voor juridische betwistingen van de grenzen van inheemse gebieden. Sommige gebieden dreigen dan stukken kleiner te worden en andere dreigen geheel te verdwijnen. In Brazilië zijn 441 inheemse territoria afgebakend en officieel erkend. Nog eens 237 bevinden zich nog in het proces voor erkenning. De grootste inheemse gebieden in Brazilië liggen in het regenwoud en beslaan een kwart van het Amazonegebied van het land.
Het meest verontrustende van alles is volgens critici dat de regering de grenzen van verschillende gebieden, die bedoeld zijn om geïsoleerd levende inheemse groepen (zogeheten ongecontacteerde stammen) te beschermen, door het wetsvoorstel kan herzien en schrappen. Veldwerkers van de overheidsdienst voor de bescherming van de inheemse bevolking (FUNAI) hebben het bestaan van 28 geïsoleerd levende inheemse groepen in Brazilië bevestigd. En er zouden er nog wel zeventig meer kunnen zijn. De controversiële wetgeving zou ook contact met deze uiterst kwetsbare groepen kunnen afdwingen omwille van een hoger nationaal belang. Zelfs derden zouden kunnen deelnemen aan georganiseerde contactteams.
‘En wie zijn die derden dan?’ zegt Fabricio Amorim, die tien jaar werkzaam was voor de FUNAI en die nu voor de Braziliaanse belangengroep Observatory of Human Rights for Isolated and Recently Contacted Indigenous Peoples werkt. ‘Missionarissen natuurlijk. De PL490 zet niet alleen de deuren open voor de ruralistas, maar ook voor evangelisten die koste wat het kost het woord van Christus onder de geïsoleerde stammen willen verspreiden.’
Sinds 1987 verbiedt de Braziliaanse wet gedwongen contact met geïsoleerd levende volksstammen. Dit mag alleen een laatste redmiddel zijn om een groep te behoeden voor verwoestend geweld of ziekte. Het verbod is in overeenstemming met de progressieve waarden die in de grondwet zijn vastgelegd om de keuze te respecteren van inheemse volken om hun traditionele levenswijze in het land van hun voorouders zonder inmenging van buiten voort te zetten. Door de benoeming van missionarissen op sleutelposities in de regering van Bolsonaro, waaronder de FUNAI, bestaat echter de bezorgdheid dat er een aanzet wordt gegeven tot contact en evangelisatie van de geïsoleerd levende stammen.
Of het wetsvoorstel uiteindelijk geheel of gedeeltelijk wordt aangenomen, hangt waarschijnlijk af van het Braziliaanse Hooggerechtshof. Het Hof behandelt momenteel een vergelijkbare zaak die te maken heeft met een door de ruralistas gesteunde maatregel. Deze houdt in dat inheemse stammen moeten bewijzen dat zij hun grondgebied bewoonden op het moment dat de grondwet van het land op 5 oktober 1988 werd ondertekend. Deze zogeheten ‘time-frame thesis’ is opgenomen in wetsvoorstel 490 en heeft geleid tot felle kritiek van inheemse leiders en voorvechters van de rechten van de inheemse bevolking.
‘In het geval van geïsoleerde stammen is het onmogelijk om dit tijdsaspect toe te passen,’ zegt Amorim. ‘Het valt niet te bewijzen dat ze op een bepaalde plaats waren op het moment dat de grondwet werd ondertekend.’ Veel groepen zijn volgens Amorim bijna altijd in beweging, ofwel om traditionele migratieroutes te volgen of om te ontsnappen aan de druk van buitenstaanders.
Zelfs als deze maatregel niet door het Congres of het Hof komt, dan nog vreest Amorim dat Bolsonaro zal toestaan dat verschillende bevelen voor de bescherming van land in de komende maanden aflopen. De bevelen bieden voorlopig bescherming tegen commerciële exploitatie in zeven gebieden waar ongecontacteerde stammen leven. Vier van de beschermingsbevelen vervallen later dit jaar of begin volgend jaar. Een vijfde beschermingsbevel, dat de geïsoleerd levende Kawahiva-nomaden in de deelstaat Mato Grosso beschermt, dreigt zijn wettelijke status te verliezen als het tijdsaspect in de wet wordt vastgelegd. Ambtenaren van de FUNAI hebben de aanwezigheid van deze nomaden in 1996 nog bevestigd.
‘Een aansporing tot geweld'
Ongeacht de uitkomst van PL49 heeft het debat in het Congres volgens critici bijgedragen tot de legitimering van extreme standpunten die populair zijn in gebieden die grenzen aan inheems land. Het heeft geleid tot meer bloedvergieten en pogingen om beschermde gebieden in te nemen.
‘Het is een aansporing tot geweld,’ zegt Jeremy Campbell, antropoloog aan de George Mason University in Virginia (VS). Hij is gespecialiseerd in inheems landbezit in Brazilië. ‘Dit geeft het groene licht voor meer landinvasies. Mensen krijgen het idee dat ze de rechten van de inheemse bevolking mogen negeren.’
‘Ze willen onze herinnering, ons bestaan uitwissen,’ vertelt Alessandra Korap Munduruku vanuit haar dorp aan de Tapajós-rivier via de telefoon aan National Geographic. Ze is net teruggekeerd naar het door conflicten geteisterde territorium van de Munduruku na een week in Brasilia, waar ze samen met zo’n achthonderd inheemse demonstranten uit het hele land heeft geprotesteerd tegen wetsvoorstel 490. De demonstranten werden door de oproerpolitie begroet met rubberen kogels en traangas toen ze het congresgebouw naderden. ‘Ze willen onze geschiedenis en de inheemse bevolking van Brazilië uitwissen om de weg vrij te maken voor de productie van exportproducten,’ zegt ze.
Omdat ze menen dat de FUNAI medeplichtig is aan de ontbinding van wetten en instellingen die hun rechten en land beschermen en al tientallen jaren bestaan, hebben inheemse demonstranten in Brasilia op 16 juni een open brief doen uitgaan. Daarin roepen ze op tot het afzetten van de door Bolsonaro benoemde voorzitter van de FUNAI, Marcelo Augusto Xavier da Silva. In de brief werd Xaviers ambtstermijn de ‘slechtste’ uit de geschiedenis van de FUNAI genoemd. Ook werd gesteld dat de instantie heeft gefaald in haar taak om de rechten van de inheemse bevolking te beschermen en dat dit ten gunste was van duistere, particuliere belangen van de agrarische sector, illegale mijnbouw en veel andere dreigingen die hun bestaan in gevaar brengen.
Xavier staat niet alleen aan het hoofd van de FUNAI, maar is ook werkzaam bij de federale politie. Sinds april heeft hij collega’s opdracht gegeven om onderzoeken in te stellen naar verschillende inheemse leiders en zelfs tegen negen FUNAI-medewerkers. De beschuldigingen variëren van het ‘belasteren’ van het imago van Brazilië in het buitenland tot het proberen te verhinderen van de aanleg van een elektriciteitsleiding door het inheemse gebied Waimori Atroari in Roraima. Inheemse leiders beweren dat Xavier de missie van de instantie heeft verlegd van het beschermen naar het vervolgen van inheemse bevolkingsgroepen.
In een schriftelijke reactie op vragen van National Geographic ontkent de FUNAI dat er sprake is van overtredingen en zegt ze dat ze hard heeft gewerkt om ‘tientallen jaren van mislukkingen’ door ‘verborgen belangen, gebrek aan transparantie en een sterke aanwezigheid van niet-gouvernementele organisaties’ te overwinnen. Volgens de instantie, die zichzelf de ‘nieuwe FUNAI’ noemt, waren de activiteiten erop gericht om ‘de autonomie van inheemse volkeren te bevorderen, die de hoofdrolspelers van hun eigen geschiedenis moeten zijn.’ In de verklaring werd ook steun uitgesproken voor een ‘breed debat’ in het Congres over bepalingen die de grondwet zouden wijzigen en inheemse gebieden zouden openstellen voor mijnbouw, ondanks dat de gebruikte methoden voor het winnen van goud in het Amazonegebied leiden tot de verwoesting van bossen en vervuiling van water met zeer giftig kwik.
Het Hooggerechtshof beval dat de veiligheid in het gebied moet worden hersteld. Als reactie daarop werden op 28 juni federale politieagenten en legertroepen, samen met ambtenaren van de FUNAI en het milieubeschermingsinstituut IBAMA, naar het territorium van de Yanomami gestuurd, waar zo’n 25.000 mensen wonen. Waarnemers zeggen echter dat er honderden, zo niet duizenden manschappen nodig zijn om de naar schatting tien- tot twintigduizend goudzoekers te verdrijven die sinds 2019 illegaal in het gebied actief zijn. Het is voor niemand duidelijk of de regering de wil heeft voor zo’n onderneming.
‘De combinatie van hebzucht en een gevoel van straffeloosheid liggen ten grondslag aan de nieuwe goudkoorts in het gebied,’ zegt de Franse antropoloog Bruce Albert, die sinds 1975 met de Yanomami heeft gewerkt en onderzoek leidt aan het Institut de Recherche pour le Développement in Parijs. Volgens Albert is de mijnbouw geen huisvlijt, maar een ‘gemechaniseerde en gekapitaliseerde criminele onderneming die gewapende groepen kan mobiliseren om het verzet van het Yanomami-volk te breken.’
Scott Wallace is universitair hoofddocent Journalistiek aan de Universiteit van Connecticut en auteur van The Unconquered: In Search of the Amazon’s Last Uncontacted Tribes.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
