De lichaamstherapie die in een interneringskamp werd geboren

In de collectieve herinnering aan de Eerste Wereldoorlog zien veel mensen slagvelden vol rode klaprozen en modderige loopgraven voor zich en denken niet meteen aan interneringskampen op de Britse Eilanden. Maar gedurende de oorlog zaten in heel Groot-Brittannië zo’n 116.000 krijgsgevangen in huizen van bewaring en kampen opgesloten, van het Alexandra Palace in Londen tot een voormalige boerderij op het Isle of Man. Tot degenen die in dat laatste kamp waren geïnterneerd, behoorde ook een Duitse bokser en circusartiest genaamd Joseph Pilates.

De vijand in ons midden

Evenals duizenden andere Duitse burgers die bij het uitbreken van de oorlog in Groot-Brittannië woonden, bevond ook Pilates – die in 1883 in Mönchengladbach was geboren – zich op de verkeerde plek op het verkeerde tijdstip. Terwijl de donkere wolken van het conflict zich samenpakten en de anti-Duitse sentimenten toenamen, werden Duitse mannen en vrouwen die in Groot-Brittannië werkten en woonden – in 1914 naar schatting 57.000 burgers – steeds meer als verdachte elementen gezien.

Binnen 24 uur na de Britse oorlogsverklaring aan Duitsland, op 4 augustus 1914, vaardigde de regering de Aliens Restrictions Act uit, een decreet dat alle Duitse ingezetenen in Groot-Brittannië als ’vijandige vreemdelingen’ bestempelde. Gezien de dreiging voor het Britse volk die van deze groep burgers zou uitgaan, kon iedere Duitse man van militaire leeftijd die zich op Britse bodem bevond, automatisch aangehouden en vervolgens gearresteerd en geïnterneerd worden.

Als alleenstaande man die amper Engels sprak en als rondreizend circusartiest was Pilates de ideale verdachte. Terwijl hij in een pension in Blackpool woonde, was hij gedwongen zich op een plaatselijk politiebureau in te schrijven als vreemdeling. Kort daarna werd hij gearresteerd en voor ondervraging naar Sandhurst overgebracht, waarna hij naar tijdelijke interneringskampen op Jersey en in Lancaster werd gestuurd.

Het interneringskamp Knockaloe op Isle of Man anno 1915. Het onderschrift bij deze afbeelding, getekend door een geïnterneerde, vermeldt dat het om een kriegsfangerlager of krijgsgevangenkamp gaat. Op het hoogtepunt waren er in dit kamp 23000 burgers geïnterneerd. De meesten waren Duits, een aantal Oostenrijks-Hongaars en een paar Turks. Pilates zat waarschijnlijk in kamp 4, op de voorgrond van deze afbeelding.

Pilates was een van de eerste burgers die gedurende de Eerste Wereldoorlog in Groot-Brittannië werd geïnterneerd, maar duizenden zouden hem daarin volgen. In mei 1915 werd de luxueuze oceaanstomer Lusitania op weg van New York naar Liverpool getorpedeerd door een Duitse U-boot, een schanddaad waarbij ruim duizend passagiers omkwamen.

De aanval deed de angst voor ‘de vijand in ons midden’ nog verder toenemen, en hoewel de Lusitania zonder enige twijfel een burgerdoel was, rechtvaardigden de Duitsers de aanval met het argument dat het schip naast passagiers ook een lading van 173 ton geweerkogels en granaten vervoerde. De niet-uitgelokte aanval deed de gemoederen in Groot-Brittannië hoog oplopen en leidde tot een golf van xenofobische rellen, waarbij woningen en winkels van Duitsers in grote steden als Liverpool, Londen en Manchester werden belaagd. Onder druk van de publieke opinie breidde de Bitse regering de jurisdictie van de Aliens Restrictions Act meteen uit en reageerde impulsief: nog eens duizenden mannelijke ‘vijandige vreemdelingen’ in de leeftijd van 17 tot 55 jaar werden gearresteerd. In november 1915 bedroeg hun aantal inmiddels 32.000.

Lees ook: Hoe de skatecultuur in Zuid-Californië uitgroeide tot wereldwijd fenomeen

De overgrote meerderheid werd vastgehouden in het interneringskamp Knockaloe (spreek uit als ‘nokkalo’) op het Isle of Man, waar op het hoogtepunt 23.000 man verbleven. Pilates werd op 12 september 1915 naar Knockaloe overgebracht en naar eigen zeggen was het daar, in de zwartste dagen van zijn internering, dat zijn unieke lichaamstherapie werd geboren.

Denken als een dier

Het is misschien niet zo moeilijk om ons voor te stellen hoe een ervaring van gevangenschap tijdens een oorlog de inspiratie vormde voor de lichaamstherapie die Pilates ontwikkelde, van rekoefeningen op de vloer tot machinaal aandoende fitnessapparaten (die vaak met middeleeuwse martelwerktuigen worden vergeleken).

Een nadere blik op de verblijven in Knockaloe, waar mannelijke gevangenen met nationaliteiten van Britse tegenstanders tussen de 17 en 55 jaar werden geïnterneerd tijdens de Eerste Wereldoorlog – een daad die voortkwam uit het zinken van het burgerschip Lusitania door Duitsland in 1915, wat leidde tot lokale protesten tegen de aanwezigheid van Duitse burgers in Groot-Brittannië. Joseph Pilates arriveerde in 1915.

Een kijkje in een van de interneringshutten, geschilderd door een bewoner. Het leven in het kamp was eenvoudig, maar er was een soort cultuur – met een orkest, sportclubs, een bibliotheek en verschillende artiestenkringen binnen de 5 kilometer lange grensdraad van het kamp.

In een zeldzaam portret in het blad Sports Illustrated dat nog tijdens zijn leven verscheen, sprak Pilates in 1962 met de journalist Robert Wernick over zijn tijd op het Isle of Man. Hij beschreef de sleur van het dagelijks leven op het eilandje, waar hij zijn tijd doorbracht met het observeren van de mentale en fysieke achteruitgang van zijn medegevangenen, omdat ze ‘niets hadden om naar te kijken, behalve af en toe een stervelende [sic] kat die achter een muis of vogel aanzat.’ In zijn ogen bestond er een enorm contrast tussen de wegkwijnende energie van de gevangenen en de dynamiek van de zwerfkatten die in de barakken rondstruinden.

‘Waarom waren de katten in zulke goede conditie, zo fel en alert, terwijl de mensen elke dag bleker en zwakker werden en veranderden in apathische wezens die elk moment het bijltje erbij neer konden gooien als ze verkouden werden of struikelden en hun enkel verzwikten?’ vroeg Pilates zich af.

Lees ook: Naargeestige foto’s uit de gevangenis van Guantanamo Bay

Volgens zijn eigen verslag begon Pilates de katten nader te observeren en vooral hun bewegingen intensief te bestuderen. Hij realiseerde zich dat hun voortdurende rek- en strekbewegingen de sleutel tot hun vitaliteit vormden. Geïnspireerd door deze bewegingen begon hij een reeks lichaamsoefeningen te ontwikkelen om de menselijke spieren te rekken en strekken. Hij vertelde dat hij de oefeningen door zijn medegevangenen liet uitproberen en dat ze er zichtbaar van profiteerden. En zo was de lichaamstherapie Contrology geboren, zoals hij zijn benadering aanvankelijk noemde – althans dat is het verhaal.

Lichaamsbeweging – noodzakelijkerwijs beperkt tot sporten die weinig ruimte nodig hadden zoals boksen of gymnastiek – was gebruikelijk in het kamp, zoals deze gymnastiekdemonstratie in 1915, die niet lang na de komst van Pilates plaatsvond.

Pilates’ observatie van wilde katten die door het kamp liepen, en hoe ze in conditie bleven op een mager rantsoen, zou van fundamenteel belang zijn voor de ontwikkeling van zijn techniek, die hij Contrology noemde. Met weerstand, balans en evenwicht die cruciaal waren voor de discipline, deelde het veel kwaliteiten met gymnastiek, dat erg populair was in Knockaloe.

In zijn interview beweerde Pilates dat zijn Contrology zeer goed werkte. Zo zei hij tegen Wernick dat de gevangenen die hij trainde, ‘aan het einde van de oorlog in een betere conditie waren dan aan het begin ervan en dat geen van deze gevangenen werd aangestoken met de Spaanse Griep,’ de verwoestende influenza-epidemie die in alle oorlogvoerende landen toesloeg.

Vanuit het perspectief van de COVID-19-pandemie klinkt een wonderbaarlijke lichaamsoefening die bescherming biedt tegen een griepvirus een beetje als ‘fake news’. Onvermoeibaar probeerde Pilates zijn Contrology als een waar wondermiddel te promoten, maar er is uiteraard geen enkel bewijs voor die aansprak.

‘Prikkeldraadziekte’

Maar Pilates’ beschrijving van de sfeer in het kamp komt overeen met andere verslagen over het leven in Knockaloe. Op basis van zijn inspecties van krijgsgevangenenkampen in de Eerste Wereldoorlog introduceerde de Zwitserse arts Adolf Lukas Vischer de term ‘prikkeldraadziekte’, waarmee hij de uitwerking beschreef die de gedwongen opsluiting op de mentale gezondheid van de door hem bezochte gevangenen had.

De symptomen van Vischers prikkeldraadziekte – verveling, verwardheid, sombere gedachten en vergeetachtigheid – weerspiegelen de psychische staat die Pilates bij zijn medegevangenen had geobserveerd. Het syndroom deed zich voor in kampen die ver van de slagvelden lagen en waar verveling troef was, dus was de ziekte zo’n beetje het tegenovergestelde van ‘shell shock’, een syndroom waaraan frontsoldaten leden die zwaar onder vuur hadden gelegen.

Lees ook: Waarom we massaal onze rust zoeken in yoga

Om de psychische uitwerking van de verveling te verminderen, mochten de gevangenen aan dagelijkse activiteiten deelnemen. Er werd in Knockaloe aan muziek, theater en sport gedaan, terwijl de krijgsgevangenen ook een eigen krantje uitgaven. De berichten daarin bieden een zeldzaam inkijkje in de tijd dat Pilates in Knockaloe doorbracht. In een artikel uit januari 1917 wordt hij vermeld als scheidsrechter tijdens een omstreden bokswedstrijd, waaruit blijkt dat hij zijn boksachtergrond niet was vergeten.

Maar afgezien van deze en nog een handvol andere berichten, en de anekdotes van Pilates zelf, zijn er weinig details te vinden over het dagelijks leven in Knockaloe.

Joesph ’Joe’ Pilates in zijn studio in New York met een klant – onderdeel van een reeks foto’s gemaakt door fotojournalist I.C. Rapoport in 1961, toen Pilates 78 jaar oud was en nog steeds een fervent student van zijn eigen methode.

‘Er zijn ongelooflijk veel onduidelijkheden,’ zegt Alison Jones, voorzitter van de Knockaloe Charitable Trust, een vrijwilligersorganisatie op het Isle of Man die de verhalen van de ingezetenen van het kamp voor het nageslacht wil bewaren. ‘Later in zijn leven sprak Pilates over zijn werk in een van de hospitalen van het kamp, waar hij de veren van de veldbedden gebruikte om zijn eerste hulpmiddelen – later de klassieke Pilates-apparaten – te ontwikkelen. Dat alles klinkt zeker plausibel, maar we hebben nog geen harde bewijzen.’

‘Bedenk wel dat ruim 30.000 mannen in het kamp hebben gezeten. Steeds weer krijgen we van voormalige gevangenen of hun nakomelingen te horen dat ze nieuwe documenten voor ons hebben. Dus als we met het oog op Pilates nog niet beschikken over specifieke details, wil dat nog niet zeggen dat ze op een goede dag niet zullen opduiken.’

Jezelf opnieuw uitvinden

Na zijn vrijlating, in maart 1919, werd Pilates – inmiddels 36 – gerepatrieerd naar Duitsland. Uit de berichtgeving uit deze tijd valt op te maken dat hij zich met zijn lichaamstherapie bleef bezighouden. Hij werkte enige tijd als instructeur lichaamstraining voor de politie van Hannover en ook met dansers die last hadden van blessures. Dat laatste werk bracht hem in contact met de gevierde danseres Hanya Holm, die later naar New York emigreerde en tot een van de ‘grote vier’ van de moderne Amerikaanse dans zou uitgroeien. Holm bleek een connectie van onschatbare waarde te zijn, want ook Pilates zelf wilde zijn horizon graag verbreden. In 1926 voegde hij zich bij de grote aantallen Europeanen die naar Ellis Island, New York, afreisden, in de hoop de droom van een leven in de VS waar te maken.

Pilates was inmiddels begin veertig en gretig om aan een heel nieuw leven te beginnen. Op weg naar New York ontmoette hij de Duitse Clara Zuener, met wie hij zijn leven lang zou samenleven en samenwerken. Het paar leidde een fitnessstudio waar een kleine maar trouwe en invloedrijke groep aanhangers werd onderricht in de principes van de Contrology.

Hun eerste studio – het ‘Joseph H. Pilates Universal Gymnasium’ – werd in 1927 geopend op het adres 939 Eighth Avenue en zou daar ruim veertig jaar gevestigd blijven. Destijds bestond er nog geen fitnesscultuur zoals we die nu kennen, en Pilates stond zeer kritisch tegenover de Amerikaanse levensstijl. Hij meende dat hij een uniek tegengif had gevonden tegen de stress van het moderne leven. Dankzij zijn contacten in de danswereld trok zijn studio een artistieke clientèle, waartoe ook de beroemde choreografe Martha Graham behoorde. In de daaropvolgende twintig jaar probeerde Pilates zijn benadering van lichaamsoefening ook buiten de danswereld onder de aandacht te brengen en zijn Contrology als een holistisch systeem voor lichaam en geest te presenteren. Daartoe publiceerde hij twee boeken: Your Health (1934) en Return to Life Through Contrology (1945).

Pilates was vastbesloten het brede publiek en de medische wereld ervan te overtuigen dat zijn Contrology een uiterst werkzame remedie was. Hij was niet vies van ronkende verkoopslogans, waarin hij veel beloofde: ‘In Return to Life wordt alomvattend uitgelegd hoe u met succes uw nobele streven naar fysieke fitness in uw eigen huis en tegen geringe kosten kunt waarmaken.’ Maar kort voor zijn dood, in 1967, was Pilates teleurgesteld dat het medische establishment zijn revolutionaire ideeën nog altijd niet had opgepikt.

De man en de mythe

John Howard Steel, een van de laatste, nog levende leerlingen van Pilates en auteur van het boek Caged Lion, een ooggetuigenverslag van hun onwaarschijnlijke vriendschap, beschrijft Pilates’ obsessieve karakter.

‘Het enige waar het bij hem om draaide, was de Contrology. Dat was een obsessie voor hem. Het was het enige wat er toe deed, in zijn leven en in elk gesprek,’ zei Steel in tegen National Geographic.

‘Het was zijn leven. Je moet bedenken dat hij rond zijn veertigste in New York was gearriveerd, zonder enige aanbeveling. Hij was geen arts en hij had geen noemenswaardige baan gehad. Hij stapte op Ellis Island van de boot en dacht bij zichzelf: ‘Ik ga helemaal opnieuw beginnen.’

Lees ook: Deze man leeft al 31 jaar alleen op een eiland

Steel leerde Pilates in 1963 kennen, toen diens hoogtijdagen als dé lichaamstherapeut van de moderne danswereld voorbij waren. Pilates was toen al in de tachtig, maar nog altijd gebouwd als ‘een bokser die klaarstaat voor het duel.’ Geleidelijk aan ontstond er een vriendschap die deed denken aan de relatie tussen grootvader en kleinzoon. Maar hoewel Pilates zich meer openstelde voor Steel dan voor de meeste mensen, bleef hij een raadselachtige figuur.

Pilates ontwikkelde verschillende instrumenten ter ondersteuning van zijn methode, waaronder de ’gym in a doorway’ (ook bekend onder de onheilspellende naam ’guilliotine’), de Spine Corrector, de Reformer en de Trapeze Table, die vaak de bijnaam ’Cadillac’ kreeg om het comfort aan te duiden van meer verfijnde versies. Ze waren allemaal uitgerust met verschillende hulpmiddelen voor weerstandstraining waarvan er vele nog steeds te koop zijn – zoals deze Cadillac, vervaardigd door de Byron Bay Pilates Co – voor liefhebbers van de methoden van Joseph Pilates.

‘Hij had het nooit over het verleden. Dat had hij gewist. Voor Joe bestond het verleden simpelweg niet meer.’

Het gevolg was dat de man die Steel kende als ‘Joe’ in raadselen bleef gehuld. Wat bracht Joseph Pilates ertoe om kort vóór het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog naar Groot-Brittannië af te reizen? Was hij écht een circusartiest of had hij banden met het leger? Waarvan betaalde hij zijn reis naar New York? Liet hij familieleden achter, en zo ja, wie waren dat?

Wat het antwoord op deze vragen ook is, Steel accepteert dat de ervaringen in Knockaloe het karakter van Pilates voorgoed moeten hebben gevormd. In Caged Lion schrijft hij over een van de vele keren dat hij Pilates naar de Central Park Zoo vergezelde:

‘Gebiologeerd bekeek Joe de grote katachtigen,’ schrijft hij. ‘Telkens wanneer een dier een beweging maakte die hem opviel, tikte hij me tegen het been om me erop te wijzen. Dan vertelde hij me waarom het dier die beweging maakte en hoe hij die strekbeweging of die lichaamsoefening in zijn Contrology had opgenomen (...). Ik besefte dat hij in dat dierenverblijf naar zichzelf keek. Hij wist hoe het voelde om opgesloten te zitten.’

De anekdote sluit aan op Pilates’ eigen herinneringen aan de katten van Knockaloe en benadrukt nog eens welke sleutelrol zijn ervaring als gevangene heeft gespeeld in zijn benadering van lichaam en beweging. Hoewel hij als een relatief onbekende stierf, vonden zijn vroege volgelingen dat Pilates een therapie had ontwikkeld die niet in vergetelheid mocht raken.

In de jaren zeventig en tachtig bleven zijn voormalige leerlingen de methode beoefenen, waarbij ze de strikte lichaamsoefeningen aan diverse behoeften aanpasten, studio’s buiten New York openden en de gebruikte fitnessapparaten moderniseerden. Maar deze ontwikkeling verliep niet zonder slag of stoot. In de jaren negentig werd de inmiddels steeds minder homogene Pilates-gemeenschap verscheurd door onenigheid over het gebruik van de naam Pilates, een conflict dat in oktober 2000 uitmondde in een rechtszaak. De uitkomst van de juridische strijd leidde ertoe dat geen van zijn leerlingen het monopolie op de term ‘Pilates’ kreeg. Het woord stond in het algemeen voor een bepaalde benadering van lichaamsoefening die door iedereen kon worden beoefend en onderwezen. Tegenwoordig wordt Pilates door miljoenen mensen in de hele wereld beoefend en is in korte tijd uitgegroeid tot een sector waarin miljarden omgaan.

Met het oog op de blijvende nalatenschap van Pilates wijst Steel opnieuw op de ervaringen van zijn voormalige leermeester als gevangene.

‘De methode verschilt inmiddels veel van de oorspronkelijke benadering, maar de wortels ervan liggen nog altijd in de gevangenis van Knockaloe,’ zegt hij. ‘Pilates lag daar, dag in dag uit, op de vloer en bedacht hoe hij zijn lichaam in zo’n beperkte ruimte fit kon houden.’

‘Daarmee was hij op een methode gestuit waarvan iedereen in de moderne wereld kon profiteren, omdat we allemaal in afgesloten ruimten leven. De meeste mensen brengen hun tijd zittend door, in kantoren, en leven in krappe woningen. Dat is wat hij heeft ontdekt: hoe te leven in de gevangenis van het bestaan.’

Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op Nationalgeographic.co.uk.