Mannetjesspinnen die het gevaar lopen door vrouwtjes te worden opgegeten hebben een slimme ontsnappingstruc ontwikkeld: ze schieten zichzelf de lucht in na de seks.

Toen Shichang Zhang dit verschijnsel waarnam bij een exemplaar van een wielwebkaardespin van de soort Philoponella prominens, was dit de eerste observatie ooit van een mannetjesspin die zichzelf katapulteerde om aan seksueel kannibalisme te ontkomen. Zhang, die als ecoloog werkzaam is aan de Chinese Hubei University in Wuhan, schrijft in een e-mail dat hij verrast was toen hij het gedrag in het laboratorium waarnam.

‘Die supersnelle beweging wordt normaalgesproken door dieren gebruikt om aan vijanden te ontkomen of om prooien te vangen, maar niet als verdediging tegen een seksuele partner.’

In het onderzoek van Zhang en zijn collega’s, waarover onlangs een artikel verscheen in het vakblad Current Biology, overleefden alle mannetjes die zichzelf de lucht in katapulteerden de paring. Op opnamen van hogesnelheidscamera’s was te zien dat de mannetjes, die ongeveer even groot zijn als een letter op een computerkeyboard, gemiddeld per seconde zo'n 175 keer om hun as draaien tijdens hun ontsnappingsmanoeuvre.

De onderzoekers ‘leveren overtuigend bewijs dat dit fascinerende gedrag een seksuele aanpassing is,’ zegt arachnoloog Greta Binford van het Lewis & Clark College in Portland in de Amerikaanse staat Oregon, die niet bij het onderzoek was betrokken. ‘Ik ken geen onderzoeken waarin dit eerder werd aangetoond.’

Een eetdate - letterlijk

Er komen over de hele wereld zo'n 290 soorten wielwebkaardespinnen voor. In China is de P. prominens vaak te vinden in tuinen, velden en bossen. Ze leven in kolonies van driehonderd of meer spinnen. Binford, die in Peru onderzoek deed naar wielwebspinnen, omschrijft hun onderkomen als ‘een appartementencomplex, waarin elke spin een eigen wielvormig web heeft, dat met een paar zijden steigerdelen vastzit aan een andere.’

De vrouwtjes van de wielwebkaardespinnen proberen, net als de vrouwtjes van veel andere soorten spinnen, hun seksuele partners op te eten na de paring. Waarschijnlijk doen ze dat omdat de mannetjes kleiner zijn en eenvoudiger te vangen dan andere prooien. Het mannetje benadert het vrouwtje dan ook omzichtig voor de paring. Hij gebruikt speciale organen, zogenaamde ‘pedipalpen’, om het zaadpakketje in de genitale opening van het vrouwtje te brengen. Vervolgens springt het mannetje er razendsnel vandoor.

Zhang en zijn collega’s verzamelden jonge spinnen uit een tuin in de buurt en brachten deze in isolatie groot in het laboratorium om dit katapultgedrag van dichtbij te kunnen bestuderen. Het team zette vervolgens een mannetje dat nog nooit had gepaard in het web van een eveneens maagdelijk vrouwtje en bekeek de interactie tussen de dieren. Daarbij zorgden de onderzoekers ervoor dat het vrouwtje genoeg fruitvliegjes te eten had, zodat honger geen rol speelde in de manier waarop ze met het mannetje omging.

Het team herhaalde het experiment met 180 paren spinnen en namen 155 succesvolle paringen waar. Daarbij lukte het de mannetjes in 152 gevallen om het vrouwtje te bevruchten en vervolgens ongedeerd richting vrijheid te springen. In de drie gevallen waarin de mannetjes zichzelf niet tijdig wisten weg te katapulteren, werden deze gevangen, gedood en opgepeuzeld door het vrouwtje.

Tijdens een aparte serie experimenten bekeken de onderzoekers de effecten van aanpassingen aan de ontsnappingsmogelijkheden van de mannetjes. Zo onderzochten ze bijvoorbeeld wat er gebeurde als ze de mannetjes van twee van hun voorste poten ontdeden. Net als de mannetjes die niet op tijd weg wisten te komen, bleken deze aldus gehandicapte mannetjes letterlijk de eetdate van de vrouwtjes, ontdekten de onderzoekers.

Je beste beentje voorzetten

Door de opnamen van de hogesneldheidscamera beeldje voor beeldje te bekijken wist het onderzoeksteam ‘het geheim van het katapulteren te ontrafelen,’ aldus Zhang.

De crux, ontdekte het team, zit in een gewricht in de tibia, oftewel de scheen, van de voorpoten van de spin. Tijdens de paring zitten deze voorpoten gekruist tegen het vrouwtje aan. Als het mannetje klaar is, trekt hij een spier aan in zijn kopborststuk, waardoor hemolymfe (de spinnenversie van bloed) in zijn voorpoten wordt geperst en hij vanzelf wordt weggeduwd van het vrouwtje. ‘Het is zoiets als een ballon met kleine armpjes; als je in de ballon knijpt, schieten de armpjes naar buiten,’ legt Binford uit.

Mannetjes maken bovendien een veiligheidslijn (van zijde) waardoor zij weer in hun web belanden, op een flinke afstand van het vrouwtje. Deze zekering is een voorzorgsmaatregel ‘voor het geval het vrouwtje agressief is en plotseling op hem afkomt om hem te doden,’ vertelt Zhang.

Toen de onderzoekers die veiligheidslijn doorknipten tijdens het experiment, belandden de wegschietende mannetjes niet in hun web, maar op de grond. Daarna maakten ze het vrouwtje het hof, maar probeerden ze niet met haar te paren. Dat is vermoedelijk omdat het mannetje weet dat hij na de paring niet kan vluchten zonder zijn veiligheidslijn. Dat is de reden waarom hij het niet aandurft, stelt Zhang.

Maar waarom maakt hij het vrouwtje wel het hof als hij niet van plan is om met haar te paren? Het zou kunnen dat het vrouwtje niet direct probeert hem op te eten zolang zij hem nog als mogelijke partner ziet, zegt arachnoloog Eileen Hebets van de University of Nebraska, die niet bij het onderzoek betrokken was.

Bizarre verdedigingstactieken

In het spinnenrijk gebruiken mannetjes allerlei ‘bizarre’ tactieken om niet te worden opgegeten, vertelt Hebets. Sommige mannetjes wikkelen de vrouwtjes in zijden draden voor de overdracht van het zaad, zegt ze, of ze geven het vrouwtje een in zijde gewikkeld ‘cadeautje’, vermoedelijk als afleiding.

Maar er zijn ook mannetjes die het ultieme offer brengen om hun genen door te geven. Als het mannetje erin slaagt met haar te paren en vervolgens in de buurt blijft om te worden opgegeten, is het vrouwtje dusdanig verzadigd dat ze niet op zoek gaat naar andere mannetjes en het broedsel van haar opgepeuzelde partner grootbrengt.

In de woorden van Hebets is het onderzoek van Zhang en zijn team ‘weer een geweldig voorbeeld van de bijna eindeloze mogelijkheden die er voor oplettende, nieuwsgierige en gepassioneerde wetenschappers zijn om ontdekkingen te doen bij spinnen.’

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op nationalgeographic.com