Sinds mensenheugenis is op het platteland, naast het geluid van de wind, ook het gezang van vogels te horen. Maar tegenwoordig is die melodie verstomd. In de afgelopen veertig jaar zijn de populaties van vogelsoorten die in en op boerenland leefden sterk achteruitgegaan. Volgens wetenschappers is die enorme duikvlucht grotendeels onopgemerkt gebleven bij het publiek.

“Het gaat vaak ofwel om grote, bekende dieren waarvan iedereen weet dat ze verdwijnen, of om onbekende soorten die ongemerkt verdwijnen. Maar hoe zit het met het lot van de gewone soorten, die ook zonder enige waarschuwing verdwijnen?” vraagt Benoît Fontaine zich af. Hij is bioloog bij het Franse Muséum National d'Histoire Naturelle.

In maart maakten Fontaine en zijn collega's de resultaten bekend van een onderzoek naar de vogelstand in Frankrijk. De uitkomsten, die overal ter wereld de kranten haalden, waren somber: het aantal weidevogels is in Frankrijk sinds 1989 met een derde gedaald.

Op lokaal niveau zijn de uitkomsten zelfs nog beroerder. In heel Frankrijk gaat het goed met vogels die zich hebben aangepast aan de leefwereld van de mens. Maar in het agrarische departement Deux-Sèvres holt ook de vogelstand onder dit soort generalisten achteruit. Bij sommige soorten is de daling 85 procent sinds 2009. Volgens onderzoekers is dat een teken van de slechte staat van het ecosysteem.

“Het sombere scenario waarvoor de Amerikaanse schrijfster Rachel Carson waarschuwde in haar boek Silent Spring uit 1962 zou werkelijkheid kunnen worden, als we niet snel in actie komen,” stelde de lokale onderzoeksleider Vincent Bretagnolle in een verklaring. Hij is werkzaam bij het Centre d’Etudes Biologique.

En het Franse verhaal blijkt op te gaan voor de hele geïndustrialiseerde wereld. In het Verenigd Koninkrijk is de populatie weidevogels sinds 1970 met meer dan de helft teruggelopen. Het grootste deel van de daling vond plaats in de jaren tachtig. De totale weidevogelstand in Europa is vanaf 1980 afgenomen met 300 miljoen vogels. In Canada en de Verenigde Staten nam tussen 1966 en 2013 het aantal weidevogels af met 74 procent.

“Dit is geen nieuw verhaal, maar het is wel belangrijk om dit onder de aandacht te brengen,” schrijft Ian Burfield, global science coordinator van BirdLife International, in een e-mail aan National Geographic.

Waarom verdwijnen deze vogels?

Lang voordat er sprake was van landbouw, pasten sommige vogels zich aan het leven in een open omgeving aan, zoals grasland. Naarmate de mens deze landschappen meer naar zijn hand zette, pasten de vogels zich verder aan. Ze bouwden hun nesten in heggen en voedden zich met de insecten en zaden van verbouwde gewassen.

Maar de productie van voedsel is sinds de ‘groene revolutie’ in de jaren zestig drastisch veranderd.In de geïndustrialiseerde wereld vindt landbouw nu plaats via mechanisch opgekweekte monoculturen, die intensief worden bemest en worden beschermd met onkruidverdelgers en insecticiden.

Door die veranderde werkwijze werd het gevaar van wereldwijde voedseltekorten afgewend. De landbouwopbrengsten verdrievoudigen, terwijl het aantal mensen verdubbelde. Maar deze intensivering van landbouwactiviteiten bleek een doodsteek voor veel vogels. Onbebouwde grond waar vogels ooit hun nesten konden bouwen, wordt nu omgetoverd tot onbegaanbare velden met mais of tarwe, en vogels en hun nesten overleven een confrontatie met maaimachines vaak niet.

Daarnaast zou de hoeveelheid voedsel voorvogels drastisch zijn afgenomen door het gebruik van insecticiden. Nederlandse onderzoekers concludeerden in 2014 dat er een verband was tussen het gebruik van het insecticide imidacloprid en de daling van het aantal insectenetende vogels in Nederland. Drie jaar later maakten onderzoekers bekend dat de totale massa aan vliegende insecten in Duitsland met driekwart was gedaald tussen 1989 en 2016. Vermoed werd dat die ineenstorting te maken had met de moderne landbouw.

“Toen ik jong was, reden we in de vakantie met de auto door Frankrijk. Na zo'n rit moesten we de autoruiten wassen, omdat ze vol dode insecten zaten,” aldus Fontaine. “Nu is dat niet meer zo. Na een ritje zijn de ruiten schoon.”

Volgens wetenschappers is het verdwijnen van de insecten een groot probleem. Onlangs publiceerden 233 onderzoekers uit de hele wereld een open brief in Science, waarin ze opriepen tot een beperking van neonicotinoïdes, een soort insecticide dat veel wordt gebruikt in de landbouw.

Wat kunnen we ertegen doen?

De hedendaagse landbouw vormt de allergrootste bedreiging voor vogels die worden bedreigd, volgens het rapport State of the World's Birdsvan BirdLife uit 2018. Om te zorgen dat de vogelstand weer gaat stijgen, moet de landbouw dus veranderen en duurzamer worden, aldus onderzoekers. Er zijn geen eenvoudige oplossingen.

“Mensen zijn op zoek naar simpele antwoorden: ‘Oh, deze pesticide is giftig, laten we een andere gebruiken.’ Maar dat lost uiteindelijk niks op,” zegt Christy Morrissey, een ecologe aan de Canadese University of Saskatchewan die onderzoek doet naar de effecten van pesticiden op Noord-Amerikaanse vogels en een van de ondertekenaars van de open brief.

“Het is niet zo dat er één pesticide is die het probleem vormt,” voegt ze daaraan toe. “Het gaat erom dat die stoffen een symptoom zijn van een groter probleem: de totale afhankelijkheid van chemische middelen.”

Over de hele wereld zijn inmiddels projecten gaande waarin onderzoekers en boeren samenwerken om aan een nieuwe ‘agro-ecologische’ toekomst te werken. Testboerderijen in de VS, Canada en Groot-Brittannië passen meer diversificatie toe op hun gronden en zorgen dat er plek is voor lokale vogels. Morrissey werkt aan een netwerk van Canadese onderzoekers om tot nieuwe manieren te komen om de grond- en waterkwaliteit en de biodiversiteit van boerderijen te monitoren.

Er zijn ook initiatieven die inspelen op de economische belangen van boeren. Zo wijst Fontaine op een recente proef in Italië waarbij een verzekering beschikbaar werd gesteld aan boerendie bereid waren af te zien van het gebruik van pesticiden. Er bleek geen negatief effect op te treden voor de boerenbedrijven, en ook de oogsten gingen nauwelijks achteruit.

“Boeren zijn niet de slechteriken in dit verhaal. Als zij hun werkzaamheden kunnen uitvoeren op een manier die meer biodiversiteit oplevert, zullen ze dat natuurlijk doen,” aldus Fontaine. “Zij zijn degenen die het land echt kennen, en zijn het best in staat om dingen te veranderen.”

Maar hij erkent ook dat het niet eenvoudig is om tot verandering te komen. Bij de bekendmaking van de sombere resultaten van het team in maart klaagden zelfs goedwillende boeren dat al het werk voor niets was geweest.

“Wat zij doen levert op kleine schaal wel degelijk resultaten op, maar er moeten op veel grotere schaal veranderingen plaatsvinden,” aldus Fontaine.

Daisy Chung werkte mee aan de totstandkoming van dit artikel.