Geen dier op aarde is te vergelijken met de Sumatraanse neushoorn.
Met een lichte vacht van ijzerkleurig haar en een levenswijze die is aangepast aan de bergachtige regenwouden van Indonesië, is dit de kleinste neushoorn die er bestaat. Het is ook de meest bedreigde neushoornsoort, en doordat de verschillende populaties van deze dieren zo geïsoleerd zijn, dreigt de soort definitief uit te sterven.
Experts schatten dat er nog zo’n tachtig exemplaren van de zeldzame wezens in het wild rondlopen, op het eiland Sumatra en op het Indonesische deel van Borneo (Kalimantan). De resterende dieren overleven in ruim tien verschillende groepen, die onderling geen genen uitwisselen.
“Het zijn kleine eilandjes in het oerwoud, sommige met niet meer dan een of twee exemplaren,” zegt CeCe Sieffert, onderdirecteur van de International Rhino Foundation.
De overlevende neushoornpopulaties zijn zó verbrokkeld dat experts nu vrezen dat deze isolatie de grootste bedreiging voor hun voortbestaan is geworden, nog groter dan de stroperij en het verlies aan habitat. Tot overmaat van ramp ontwikkelen wijfjes die lange tijd achtereen niet paren afwijkingen in hun voortplantingsorganen, waardoor ze niet meer drachtig worden.
Een coalitie van internationale natuurbeschermingsorganisaties heeft nu een reddingsplan opgesteld om de ondergang van het dier tot staan te brengen: het project Sumatran Rhino Rescue.
De kern van de nieuwe aanpak is het veilig vangen van zoveel mogelijk wilde neushoorns, zodat ze overgebracht kunnen worden naar reservaten in de regio, waar wetenschappers en wildmanagers kunnen helpen bij hun voortplanting.
Momenteel is er maar één zo’n reservaat, het Sumatran Rhino Sanctuary, dat door de International Rhino Foundation is ingericht in het Nationale Park van Way Kambas, in het zuiden van Sumatra. Ook voor het noorden van het eiland en aan de overzijde van de Javazee, op het Indonesische deel van Borneo, wil de coalitie reservaten inrichten, mits ze genoeg wilde neushoorns kunnen vinden om fokprogramma’s in gevangenschap op te zetten.
Het project wordt geleid door de Species Survival Commission (‘Commissie Soortoverleving’) van de International Union for Conservation of Nature (IUCN), in samenwerking met de Global Wildlife Conservation, de International Rhino Foundation, de National Geographic Society en het Wereldnatuurfonds (WWF). Een woordvoerder van de Indonesische regering verwelkomde de vorming van de nieuwe coalitie, die hij “van cruciaal belang” acht voor het opzetten van een “nationaal beschermings- en fokprogramma.”
“Als we nog een paar jaar wachten, zullen we niet genoeg neushoorns meer hebben om met elkaar te laten paren,” zegt Barney Long, directeur soortbescherming van de Global Wildlife Conservation.
“Elke maand dat een dier niet paart, is dat een gemiste kans,” zegt Long.
Van ramp tot hoop
Het is niet de eerste keer dat natuurbeschermers hebben aanbevolen om wilde Sumatraanse neushoorns onder te brengen in een fokprogramma in gevangenschap.
“We hebben een grote operatie in de jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw gehad, waarbij veel neushoorn voor dit doel werden gevangen, maar dat was een beetje een ramp,” zegt Long. “De vangst ging op zichzelf goed, maar de dieren werden over veel verschillende centra verspreid en we wisten niet hoe we ze moesten fokken.”
Maar de situatie is nu heel anders, dankzij wetenschapper Terri Roth.
“We hebben vrouwtjes geleerd om rectale echografie toe te staan, zodat we naar de eierstokken kunnen kijken en kunnen zien wat er gebeurt,” zegt Roth, onderdirecteur natuurbehoud en wetenschap van de Cincinnati Zoo and Botanical Garden.
Met behulp van deze en andere technieken zorgde het team van Roth ervoor dat het enige vrouwtje van de dierentuin, Emi, in 1997 drachtig werd. Maar er zou geen kalfje worden geboren.
“Ik had de kleine foetus en de hartslag gezien, dus dachten we dat alles prima ging,” zegt Roth. “Maar toen ik een week later een echografie deed, bleek de foetus geheel te zijn verdwenen. Echt een nachtmerrie.”
Gedurende de twee daaropvolgende jaren zou Emi in de dierentuin van Cincinnati nog vier miskramen hebben. Al die tijd paste Roth haar methoden stukje bij beetje aan, waarna ze uiteindelijk besloot om Emi met hormoonsupplementen te behandelen. En zo deed zich een klein wonder in de moderne geschiedenis van het natuurbehoud voor, ongeveer 36 uur na de aanslagen van 9/11.
“Het eerste kalfje werd op 13 september 2001 geboren – ik kon pas opgelucht ademhalen toen ik hem eruit zag komen,” zegt Roth. “Ik zag dat hij z’n voorpootjes bewoog en wist zo dat-ie leefde.”
Ze noemden het kalf Andalas – het oud-Indonesische woord voor Sumatra – omdat het de eerste Sumatraanse neushoorn in 112 jaar was die in gevangenschap was geboren.
Nieuwe genen
In de volgende zes jaar baarde Emi nog twee kalven, maar in 2009 overleed ze onverwachts aan hemochromatose – een ziekte waarbij het lichaam te veel ijzer opneemt.
Maar er gloorde hoop. In 2007 was al besloten om Andalas naar het land van zijn voorvaderen in Indonesië over te brengen, waar hij in het honderd hectare grote Sumatran Rhino Sanctuary ging wonen, een reservaat dat door de International Rhino Foundation was opgezet.
Onder leiding van Roth hielp het centrum Andalas om in 2012 zelf een kalf te verwekken, dat van het personeel de naam Andatu kreeg, wat ‘geschenk van God’ betekent. Het was de eerste Sumatraanse neushoorn ooit die in Zuidoost-Azië in gevangenschap werd gefokt.
In 2016 werd een vrouwelijk kalf geboren, dat de naam Delilah kreeg.
Met het project Sumatran Rhino Rescue hopen de natuurbeschermers nu op deze erfenis voort te bouwen. Het opvangcentrum heeft momenteel zeven neushoorns onder zijn hoede – drie mannetjes en vier vrouwtjes. Geen van de vrouwtjes is drachtig.
Twee vrouwtjes hebben de geslachtsrijpe leeftijd, aldus Sieffert, en één heeft al een paar miskramen gehad.
Maar zelfs als er met behulp van de nieuwe hormoontechniek meer kalven in het reservaat zouden worden geboren, worstelt het centrum nog altijd met een groot probleem.
“Ze hebben nieuwe genen nodig,” zegt Roth. “Er zijn nu te veel Sumatraanse neushoorns verwant aan de Cincinnati-lijn, en we hebben verse genen van nieuwe dieren in die populatie nodig.”
Eenzame zwervers vangen
Het plan om nieuwe wilde neushoorns te vangen wordt inmiddels uitgevoerd.
Met behulp van fotografisch bewijs dat met cameravallen is verzameld, probeert het WWF momenteel een eenzame neushoorn te lokaliseren die in een mijnbouwgebied op Indonesisch Borneo (Kalimantan) leeft. Meer cameravallen worden op heel Sumatra opgesteld om andere wegkwijnende en bedreigde populaties in kaart te brengen.
“We proberen eenzame zwervers te lokaliseren, want die hebben geen mogelijkheid om te paren,” zegt Sieffert. “We kunnen dat belangrijke genetische materiaal niet zomaar verloren laten gaan, dus proberen we de dieren te vangen zolang het nog kan.”
De vraag is: hoe vang je een dier dat bijna achthonderd kilo weegt? Natuurbeschermers doen dat door valkuilen te graven en die met takken en bladeren te bedekken – vreemd genoeg de veiligste en meest efficiënte manier om neushoorns te vangen. “Het klinkt riskant,” zegt Long, “maar het wordt als een manier gezien die geen verwondingen veroorzaakt.”
Afhankelijk van het succes van het vangstprogramma hopen de experts een handvol dieren onder te brengen in een nieuw reservaat dat in het zuiden van Sumatra wordt opgezet. Het huidige centrum is namelijk al vol, zegt Zulfi Arsan, hoofddierenarts van het opvangcentrum.
Als er meerdere neushoorns in het reservaat zijn ondergebracht, zullen er ook fokcentra voor neushoorns in gevangenschap in het noorden en mogelijk ook aan de overzijde van de Javazee, in Kalimantan, worden opgezet.
Dat zal niet eenvoudig en ook niet goedkoop zijn. Sumatraanse neushoorns zijn solitaire dieren die gewelddadig worden als ze te dicht op elkaar leven. Zo leven de neushoorns in het Sumatran Rhino Sanctuary elk in hun eigen omheinde gebied in het regenwoud, met daartussen onbewoonde stukken bos die als bufferzones dienen. Elk halfjaar laten Arsan en zijn collega’s de dieren roteren, zodat de planten waarmee de neushoorns zich voeden, waaronder de bladeren van de macaranga-boom, weer kunnen aangroeien.
De deelnemende organisaties hebben het project daarom opgestart met een donatie van één miljoen dollar en hopen uiteindelijk dertig miljoen dollar te kunnen inzamelen.
“We zijn nog niet eens met de fondsenwerving begonnen en een flink deel van het budget staat nog op de bank, dus dat is een goed teken,” zegt Jon Paul Rodriguez, voorzitter van de Species Survival Commission van de IUCN. “Ik kan mij momenteel geen ander goed scenario voor de Sumatraanse neushoorn voorstellen.”
“Het klinkt als veel geld,” zegt Jonathan Baillie, hoofdwetenschapper voor de National Geographic Society. “Maar als je bedenkt hoe bijzonder deze soort eigenlijk is en hoeveel jaar hij al op de aarde rondloopt, is het helemaal geen groot bedrag.”
De weg vooruit
“Wat met dit overlevingsplan voor de Sumatraanse neushoorn wordt nagestreefd, is iets waar ik het dertig jaar geleden zeker niet mee eens was geweest,” zegt Eric Dinerstein, een expert op het gebied van Aziatische neushoorns die niet bij het project is betrokken.
Dinerstein, die 25 jaar lang voor het WWF aan het behoud van neushoorns heeft gewerkt, legt uit dat hij tot degenen behoorde die vonden dat geld voor natuurbehoud beter besteed kon worden aan het beschermen van de dieren in het wild. Per slot van rekening waren soortgelijke fokprogramma’s voor de zuidelijke witte neushoorns van KwaZoeloe-Natal en de Indische neushoorns van Nepal effectief gebleken.
Maar gezien de huidige stand van zaken in Indonesië, denkt Dinerstein dat de vooruitzichten zijn veranderd.
“Ik ben nu de grootste voorstander van deze aanpak, want ik denk dat het de enige kans is om de Sumatraanse neushoorn als soort te laten overleven,” zegt hij.
Volgens hem is het nu de beste aanpak om zoveel mogelijk neushoornbaby’s op de wereld te zetten – en wel zo snel mogelijk. Een voornemen dat natuurlijk minder eenvoudig is als het klinkt.
“Het inrichten van meerdere centra waar de soort met succes in gevangenschap kan worden gefokt, zal een veel grotere uitdaging zijn dan de meeste mensen denken,” zegt Roth.
“Het is echt moeilijk om ervoor te zorgen dat die informatie en technologie op correcte wijze door anderen in het veld worden toegepast. Momenteel verricht het team van het Sumatran Rhino Sanctuary uitstekend werk, maar het heeft ons veel tijd gekost om een team samen te stellen dat begrijpt waar het om gaat en het ook op de correcte wijze doet,” zegt Roth.
In het geval van een soort die op het randje van uitsterven balanceert, zullen er altijd risico’s zijn, zegt Margaret Kinnaird, projectmanager voor wilde dieren van WWF International.
“Het gaat niet altijd goed en je loopt nog altijd de kans om dieren te verliezen,” zegt ze.
“Maar we moeten deze kerels en meiden een kans geven. En ik denk dat dit de manier is waarop we dat kunnen doen.”
Dit verhaal werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
