Raven kunnen vooruit plannen. Octopussen maken een pantser van kokosnootschalen. Orang-oetangs kunnen over het verleden ‘praten’.

Wetenschappelijk onderzoek geeft voortdurend blijk van nieuwe dimensies van dierlijke cognitie. Maar intelligentie is zo complex en omvat zoveel adaptieve capaciteiten, dat het bijzonder lastig te meten blijft.

“Een van de grootste uitdagingen is ons onvermogen om te begrijpen hoe andere soorten informatie verwerken,” zegt Kristina Horback, assistent-professor aan het Department of Animal Science aan de Universiteit van Californië - Davis. Ze bestudeert de cognitieve capaciteiten van vee.

Sommige dieren hebben zintuigen die ons begrip te boven gaan. Haaien hebben bijvoorbeeld een scherpe gevoeligheid voor elektrische stromen. En sommige insecten zien ultraviolet licht.

Onze eigen zintuigen verdraaien onze waarneming van intelligentie bij dieren. De ‘spiegeltest’ (of een dier zichzelf kan herkennen in de spiegel) wordt vaak toegepast om het vermogen tot zelfbewustzijn te beoordelen. Tuimelaars, eksters en manta’s zijn enkele van de weinige dieren die voor de test zijn geslaagd.

Omdat zicht belangrijk is voor de mens, “is het logisch dat visuele herkenning van jezelf onze standaard is,” aldus Horback. “Maar hoe zit dat bij soorten die voor identificatie op geur vertrouwen, zoals varkens? Visuele informatie is niet belangrijk voor deze soorten.” Omdat de spiegeltest gunstiger uitpakt voor soorten die op zicht vertrouwen in plaats van geur, is deze geen objectieve maat voor zelfbewustzijn.

Het vergelijken van intelligentie bij dieren heeft weinig zin. De ene soort blinkt mogelijk op één gebied uit, maar presteert slecht op een ander en vice versa. De kans dat een dier voor een cognitietest slaagt, hangt in grote mate af van de zintuiglijke vermogens. Het feit dat we menselijke vermogens als vergelijkende maatstaf gebruiken, toont aan hoe nutteloos onze pogingen zijn om de intelligentie van soorten te meten.

“Ons zicht is goed, maar niet zo goed als dat van haviken. Ons gehoor is goed, maar niet zo goed als dat van ratten,” zegt Edward Wasserman, professor in de psychologie aan de Universiteit van Iowa. Hij vergelijkt de cognitieve vermogens van soorten. Onze reukzin is volgens hem slecht ontwikkeld “en wordt spectaculair overtroffen door die van honden.”

Wasserman: “De intelligentietests die we uitwerken, zeggen mogelijk meer over de zintuiglijke vermogens van dieren dan hun intellectuele vermogens.”

Daar komt nog bij dat we geneigd zijn om cognitieve vermogens te meten die op mensen van toepassing zijn, zoals bewijs van een hogere intelligentie. “Veel mensen zeggen dat ze hebben gehoord dat varkens slim zijn en schapen dom,” vertelt Horback. “Dat klopt niet.” Varkens zijn net als mensen opportunistische omnivoren. Ze eten wat ze kunnen vinden. Ze hebben het vermogen ontwikkeld om voedsellocaties te onthouden en andere varkens te misleiden om ze uit de buurt van hun voorraad te houden. Schapen daarentegen zijn grazers. Zij hebben andere vaardigheden, zoals het vermogen om subtiele bewegingen van de kudde waar te nemen. “Ze hoeven geen complexe voedseldoolhoven op te lossen of andere schapen weg te lokken van hun voedselbron,” legt Horback uit. “Schapen hebben deze specifieke cognitieve vaardigheid helemaal niet nodig.”

Elke soort is aan zijn eigen omgeving aangepast. Dieren hebben gewoonlijk de cognitieve vermogens die ze nodig hebben om te gedijen. “Er zijn soorten die simpelweg geen behoefte hebben aan de capaciteit om complexe problemen op te lossen of gereedschap te gebruiken,” verklaart Horback. Hij wijst erop dat het hebben van meer cognitieve vermogens dan nodig is “voor een dier overbodig is om te overleven.”

“Zeepokken verplaatsen zich niet. Het eten komt naar hen toe,” zegt Wasserman. “Wat zouden zij hebben aan het vermogen om te leren of redeneren?”

Hoewel wetenschappers opvattingen over het meten van absolute of vergelijkende intelligentie bij dieren afwijzen, bieden technologische vooruitgangen nieuwe inzichten.

Volgens Wasserman betekenen met name touchscreens een echte doorbraak. “Wanneer dieren het scherm kunnen activeren met hun poot, neus of snavel, kunnen we slimme intelligentietests maken.”

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com