Met een nieuw militair offensief in Nagorno-Karabach werd in september 2023 een volgend hoofdstuk toegevoegd aan een eeuwenoud conflict tussen buurlanden Armenië en Azerbeidzjan, twee landen in de Zuidelijke Kaukasus. De Azerbeidzjaanse overwinning is de zoveelste van een reeks geweldsuitbarstingen die de enclave in rouw dompelen, met tienduizenden vluchtende Armenen tot gevolg. Waarom laait het geweld in Nagorno-Karabach toch elke keer weer op?
Nagorno-Karabach of Republiek Artsach?
Officieel is Nagorno-Karabach een stuk land op het grondgebied van Azerbeidzjan. Het betwiste gebied is internationaal bekend onder deze van origine Russische naam, die zich laat vertalen als ‘bergachtig Karabach’. Maar de etnisch Armeense bevolking, die er de meerderheid vormt, spreekt liever van de Republiek Artsach. Sinds 1988 is het staatje nagenoeg onafhankelijk en heeft Azerbeidzjan er maar weinig in de melk te brokkelen. Tot nu.
De islamitische Azeri’s en christelijke Armenen liggen al eeuwenlang in de clinch over wie de dienst uitmaakt in Nagorno-Karabach. In 1823 komen de Russen er aan de macht, wat de gemoederen voor even bedaart, maar na de Russische Revolutie in 1917 lopen de spanningen tussen het onafhankelijke Armenië en Azerbeidzjan weer op. Een aantal jaar later trekt Rusland de teugels echter alweer aan: met de oprichting van de Transkaukasische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek (TSFSR) worden Georgië, Armenië en Azerbeidzjan onderdeel van de nieuw opgerichte Sovjet-Unie.
Nagorno-Karabach onder Sovjetbewind
Aanvankelijk wordt Karabach onderdeel van de Armeense Socialistische Sovjetrepubliek, een van de drie sovjetrepublieken die voortvloeien uit de TSFSR. Waarschijnlijk was dit een handreiking van Rusland naar Armenië in ruil voor steun voor het Sovjetbewind, hoewel historici hierover van mening verschillen.
Nieuwbakken volkscommissaris (minister) van Nationaliteiten Jozef Stalin draait die beslissing echter terug om de Azerbeidzjaanse bondgenoot Turkije voor zich te winnen: in 1923 wordt Nagorno-Karabach onderdeel van Azerbeidzjaanse sovjetrepubliek, hoewel op dat moment 94 procent van de inwoners etnisch Armeens is. De Armenen klagen over onderdrukking door de Azeri’s, maar protesten worden in de wind geslagen.
Tekst gaat verder onder de kaart.
In de loop van de jaren tachtig raakt de Sovjet-Unie steeds verder ontwricht. Uit vrees om deel uit te moeten maken van onafhankelijk Azerbeidzjan, dienen de Armenen in Nagorno-Karabach een verzoek in om zich bij Armenië te mogen voegen. Azerbeidzjan reageert door elke vorm van protest neer te slaan, waarna de spanningen eind jaren tachtig oplopen. In 1991 roepen zowel Armenië als Azerbeidzjan de onafhankelijkheid uit en wordt Nagorno-Karabach het decor van een bloedige oorlog.
Nagorno-Karabach na de val van de Sovjet-Unie
Meer dan een miljoen mensen raken ontheemd en ongeveer dertigduizend, onder wie veel burgers, overleven het geweld niet. Beide kanten maken zich schuldig aan etnische zuiveringen, maar ondanks het bloedvergieten leveren onderhandelingen keer op keer niets op. Na bemiddeling van Rusland komen Armenië en Azerbeidzjan in 1994 overeen tot een staakt-het-vuren, het Bisjkekprotocol, maar een vredesverdrag blijkt uit.
De afgelopen drie decennia stonden Armeense en Azerbeidzjaanse militairen tegenover elkaar aan weerszijden van de vastgestelde demarcatielijn, die een van de sterkt gemilitariseerde grenzen ter wereld werd.
Dat beide landen een aantal machtige bondgenoten aan hun zijde hebben, maakt de situatie alleen maar complexer. Azerbeidzjan vindt steun in NAVO-lid Turkije, terwijl Rusland aan Armeense zijde staat. De geopolitieke belangen in Nagorno-Karabach zijn dus hoog, niet in de laatste plaats door de nabijheid van belangrijke gas- en oliepijpleidingen.
Azerbeidzjan zegt de mensenrechten in Nagorno-Karabach te respecteren, maar veel van de 120.000 Armenen in de regio nemen het zekere voor het onzekere en slaan op de vlucht. Terwijl die massale uittocht nog in volle gang is, lijkt Nagorno-Karabach nu definitief in Azerbeidzjaanse handen te vallen: de separatistische Armeense regering heeft verklaard dat Nagorno-Karabach per 1 januari 2024 wordt ontbonden.
