Al ver voordat de Romeinen in 133 v.C. hun intrede deden in Efeze, was het een bloeiende stad. Efeze lag op een strategische handelsplek en er stond de grootste tempel van Artemis ter wereld. De stad schopte het zelfs tot Romeinse provinciehoofdstad van Anatolië (Klein-Azië). Hoe zag het leven in deze stad eruit? En hoe drukte het christendom zijn stempel op Efeze?
Hoe zag het leven in Efeze eruit?
‘In de Romeinse tijd was Efeze een echte smeltkroes van culturen,’ vertelt hoogleraar oude geschiedenis Daniëlle Slootjes van de Universiteit van Amsterdam. ‘Het grootste deel van de mensen leefde op het randje van de bestaansgrens. Ze waren vooral bezig met uitzoeken hoe ze hun gezin moesten voeden.’
Dat betekent overigens niet dat de bevolking straatarm was, benadrukt Slootjes. ‘Maar er hoefde weinig te gebeuren om ze naar de rand van de armoede te duwen.’ Een mislukte oogst of zinkend handelsschip kon genoeg zijn om je te ruïneren.
Daartegenover stond de elite, die zo’n vijf procent van de bevolking besloeg. De bovenklasse haalde haar fortuin uit landerijen en erfenissen. De rijken hadden het druk met politiek, feestjes organiseren, luieren, theaters bezoeken én de weldoener uithangen. ‘Dat vonden ze belangrijk, maar vooral als hun weldoenerij door anderen gezien werd. Ze bouwden bijvoorbeeld ziekenhuizen, maar wilden dan wel een plakkaat met hun naam erin.’
De tempel van Artemis in Efeze
Een plek waar het volk en de elite samenkwamen in Efeze, was de tempel van Artemis. Deze godin was al in de Griekse tijd de beschermvrouwe van Efeze en bleef ook in de Romeinse tijd belangrijk. ‘In deze periode vroegen mensen zich niet af of een god bestond, ze wáren er gewoon,’ aldus Slootjes. ‘Je moest een plek voor ze bouwen om hun eer te bewijzen en een priester of priesteres aanstellen die dagelijks in de tempel bezig was.’
Eens per jaar – waarschijnlijk na de oogstperiode – vonden er een processie en een publiek offermoment plaats. ‘Zulke rituelen waren het cement tussen de mensen en de godheid, maar ook tussen de mensen onderling. De elite kwam dan samen met de rest van het volk en deelde bijvoorbeeld extra voedsel uit.’
Het is aannemelijk dat delen van het geofferde dier werden genuttigd tijdens een gezamenlijke maaltijd. ‘De tempel was dus heel belangrijk voor de gemeenschapszin,’ zegt Slootjes.
Tekst loopt door onder de afbeelding.
Apostel Paulus en de Efeziërs
Van de tempel van Artemis in Efeze staat nog maar één pilaar overeind. De tempel werd voor het eerst vernield door een brand in 356 v.C. De herbouwde versie werd in 262 n.C. door de Gothen vernietigd, waarna de tempel wéér opnieuw werd opgebouwd.
De genadeslag voor de tempel was de nieuwe religie die in de eerste eeuw n.C. zijn intrede had gedaan in Efeze: het christendom. Het aantal bekeerlingen nam in het hele Romeinse Rijk in rap tempo toe, met grote gevolgen voor het religieuze landschap.
Een van de bekendste missionarissen die in de eerste eeuw richting Efeze trekt, is de apostel Paulus. ‘We gaan ervan uit dat hij inderdaad in deze stad is geweest,’ vertelt Slootjes. Zo is bekend dat hij het aan de stok kreeg met de zilversmeden, die replica’s maakten van de tempel van Artemis. Daar verdienden ze grof geld mee. 'Hij was het daar natuurlijk niet mee eens.'
Efeze als christelijke stad
Aan het einde van de vierde eeuw is het christendom zo groot in het Romeinse Rijk, dat zelfs keizers zich bekeren, zoals Constantijn de Grote. Het is de christelijke keizer Theodosius I die de tempel van Artemis in 391 definitief sluit. Een aantal van de pilaren is verwerkt in de (toen nog kathedraal) Hagia Sophia in Istanbul (toen nog Constantinopel).
Efeze begint zich in diezelfde periode meer te profileren als christelijke stad, net zoals Antiochië. Zo claimen ze dat de evangelist Johannes er ligt begraven. De stad werd in 431 ook uitgekozen om een concilie te houden. Tientallen bischoppen kwamen dat jaar in Efeze samen om de orthodoxie (dogma’s en regels) van het christendom vast te leggen.
Nieuwsgierig naar meer? Lees hier wat er gebeurde op het Concilie van Nicea, hoe Constantinopel een christelijke hoofdstad werd en over de vele gezichten van Carthago.
