In 2021 kreeg Nederland er een nieuwe Unesco-werelderfgoedlocatie bij: de Koloniën van Weldadigheid. Wat is het verhaal achter dit maatschappelijk experiment?
Nederland na Napoleon: armoede en werkloosheid
Het verhaal van de Koloniën van Weldadigheid begint in de vroege negentiende eeuw. Napoleon Bonaparte is net verslagen en het huidige Nederland en België vormen samen het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden.
‘Napoleon liet het land in armoede achter,’ vertelt Minne Wiersma, algemeen directeur van de Maatschappij van Weldadigheid, de organisatie die de koloniën oprichtte. ‘Een op de drie gezinnen, vooral in de grotere steden, leefde op straat. Er werd veel gebedeld en gestolen, wat in de steden ook voor overlast zorgde. De armere mensen leefden vooral van liefdadigheid.’
Wat is de Maatschappij van Weldadigheid?
Aan Koning Willem I de pittige taak om de Nederlanden weer op te bouwen. Om de armoede te bestrijden komt Johannes van den Bosch, een van zijn vertrouwelingen, met een innovatief idee: de Maatschappij van Weldadigheid.
‘Johannes van den Bosch was een sociaal idealist. Hij geloofde niet in liefdadigheid, maar was ervan overtuigd dat mensen arbeid moesten verrichten en dat ze daar beter van werden,’ legt Wiersma uit. ‘Zijn idee: breng arme gezinnen uit de grotere steden die op straat leven naar een ander deel van Nederland, geef ze een dak boven hun hoofd en laat ze boer worden.’
Frederiksoord: de eerste Kolonie van Weldadigheid
Met die gedachte wordt in 1818 de Maatschappij van Weldadigheid opgericht. De eerste Kolonie van Weldadigheid is het dorp Frederiksoord in de provincie Drenthe. De Maatschappij koopt 500 hectare braakliggende grond aan en realiseert daar 439 kleine boerderijtjes, waarna de eerste 439 gezinnen verhuizen naar de nieuwe landbouwkolonie.
‘Voor die gezinnen in Frederiksoord was het een hard bestaan,’ zegt Wiersma. ‘Je werd uit je woonomgeving weggerukt, waar ook je familie en vrienden woonden, en met een klein bootje over de Zuiderzee gezet.’
Hoe zag het leven in de Koloniën eruit?
Frederiksoord is de eerste landbouwkolonie, maar uiteindelijk worden er 7 Koloniën van Weldadigheid opgericht in het huidige Nederland en België. Het straatbeeld ziet er in veel van deze woonplekken hetzelfde uit. De straten zijn kaarsrecht, de woningen haast identiek en elke 80 meter vind je een boerderij.
Er heerst een streng regime. De inwoners verrichten zwaar werk op het land, en zijn verplicht om elke week de kerk te bezoeken. Kinderen gaan naar school, terwijl er in de rest van het land nog geen leerplicht geldt. Die zou pas 80 jaar later worden ingevoerd.
‘Als je het kerkbezoek oversloeg, werd een deel van je loon ingehouden,’ vertelt Wiersma. ‘Je leverde sowieso al een deel van je salaris in voor het ziekenfonds. En als je ouder werd en niet goed meer op het land kon werken, was er een rustoord. Een deel van de basis van onze verzorgingsstaat is ontstaan in de Koloniën van Weldadigheid.’
Vrije en onvrije kolonies
In de vrije koloniën, zoals Frederiksoord, leefden de mensen weliswaar volgens een strak regime, maar ze hadden ze wel uitzicht op een terugkeer naar hun geboortestad. Dat gold niet voor de onvrije koloniën, waar onder andere veroordeelde criminelen, zwervers en bedelaars gedwongen heen werden gestuurd.
Een van die onvrije koloniën was Veenhuizen. Vanaf 1823 stonden hier drie gestichten met elk plek voor 1200 mensen. De inwoners leerden een vak zodat ze in hun eigen onderhoud konden voorzien. Tot 1983 was Veenhuizen een gesloten en zelfvoorzienend gevangenisdorp.
Hoe eindigt het experiment?
Na verloop van tijd ontstaan er verschillende problemen in de koloniën, die niet zo succesvol blijken als gehoopt. De landbouwgronden raken uitgeput en de kosten lopen flink op. De onvrije koloniën in Nederland worden rijksinstellingen en ook de Belgische tak wordt opgekocht door de Belgische staat.
De Maatschappij van Weldadigheid: een succesvol experiment of niet?
Kun je nu, ruim 200 jaar na de oprichting van de Maatschappij van Weldadigheid, spreken van een geslaagd maatschappelijk experiment? ‘Die vraag wordt in het museum ook vaak door bezoekers gesteld en daarover zijn de meningen verdeeld,’ zegt Wiersma.
‘Vanuit financieel perspectief is het project niet geslaagd. En er is ook nog steeds armoede in Nederland, dus dat probleem is ook niet opgelost. Maar er zijn in de koloniën wel heel innovatieve ideeën ontstaan.’ Wiersma noemt bijvoorbeeld de leerplicht in de koloniën, het zorgstelsel dat er was en de ouderenzorg.
‘En het gedachtegoed van Johannes van den Bosch, waarin zelfredzaamheid heel belangrijk was, inspireert ook nu nog. Zo hebben we 15 jaar geleden in Frederiksoord als een van de eersten in Nederland energieneutrale woningen gerealiseerd.’
De Koloniën van Weldadigheid nu
Sinds 2021 staan 4 van de voormalige Koloniën van Weldadigheid op de werelderfgoedlijst van Unesco. De Stichting Maatschappij van Weldadigheid bestaat nog altijd, maar richt zich nu vooral op het behoud en ontwikkeling van het werelderfgoed en het delen van het verhaal van de koloniën. Er zijn nu verschillende musea in de voormalige landbouwkoloniën, zoals Museum de Proefkolonie in Frederiksoord.
Nog niet uitgelezen? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief van National Geographic en ontvang wekelijks de favoriete verhalen van de redactie in je mail.
