Het zal je wellicht verbazen, maar formeel is de dienstplicht in Nederland nooit afgeschaft. Dat geldt wel voor de opkomstplicht: die werd in 1997 opgeheven. De vraag is: voor hoe lang nog? Met de toenemende spanningen op het wereldtoneel overweegt het ministerie van Defensie de actieve dienstplicht namelijk opnieuw in te voeren.
Tot 1997 was het vervullen van dienstplicht heel gebruikelijk. Alle jongens ouder dan 18 jaar werden opgeroepen om de krijgsmacht te dienen. Sommigen hadden er een fantastische tijd en maakten vrienden voor het leven, anderen vonden het verschrikkelijk. Hoe zag de militaire dienst eruit?
De keuring voor de militaire dienst
De dienstplicht gold destijds voor alle jongens ouder dan 18 jaar die waren geboren vóór 1971. Maar voordat je bij de krijgsmacht aan de slag moest, werd je eerst gekeurd. De keuring omvatte een psychotechnische test, een uitgebreid lichamelijk onderzoek en een persoonlijke kennismaking. Kortom: alles werd onderzocht.
Ook kon je tijdens de keuring je voorkeur opgeven: wil je liever bij de landmacht, luchtmacht of marine? Als je geschikt werd bevonden na de keuringsuitslag, ging je voor ongeveer 16 maanden naar een kazerne, in Nederland of het buitenland, zoals in La Courtine in Frankrijk.
Leestip: De geschiedenis van de huishoudschool: hoe meisjes werden opgeleid tot huisvrouw
Op deze plek leerden de jongens samenwerken, discipline tonen en orde aanbrengen. Ook leerden ze – afhankelijk van de opleiding – granaatwerpen, schieten, een tank bestuderen en marcheren.
Kon je je dienstplicht weigeren?
Niet iedereen stond te springen om het leger in te gaan. Sommigen waren tegen het gebruik van geweld, anderen waren net begonnen met een studie. In het laatste geval kon je uitstel krijgen, maar in dat geval moest je de dienstplicht na je studie inhalen.
Er waren ook andere omstandigheden waarvoor je uitstel kon krijgen. Was je bijvoorbeeld kostwinner of enig kind? Dan kon je vanwege je gezinssituatie vrijstelling krijgen. Dit gold ook voor medische redenen en houd je vast: homoseksualiteit. Tot 1974 kreeg iemand die homoseksueel was bij de keuring de stempel S5: psychisch ongeschikt.
Leestip: Shellshock, het onbegrepen oorlogstrauma bij soldaten in de Eerste Wereldoorlog
Je kon niet zomaar onder je dienstplicht uitkomen. Sterker nog, tot 1940 werd je zelfs gevangengezet als je weigerde. Sommige jongens probeerden daarom medisch te worden afgekeurd door hun huisarts, terwijl anderen probeerden zo verward mogelijk over te komen in de hoop bij de keuring het stempel S5 – psychisch ongeschikt – te krijgen.
Sinds 1922 kon je in het geval van gewetensbezwaren een vervangende dienstplicht vervullen. Dit was vaak werk bij overheidsdiensten of in de zorg.
Steeds meer kritiek op dienstplicht
Vanaf de jaren 60 kwam er steeds meer kritiek op de strikte regels binnen de militaire dienst. Als tegengeluid werd in 1966 de Vereniging van Dienstplichtige Militairen (VVDM) opgericht, die pleitte voor meer democratie binnen het leger en betere arbeidsomstandigheden.
Leestip: Zeldzame archieffoto's uit de Tweede Wereldoorlog
Zij zetten zich ook in voor Rinus Wehrmann, een militair die 21 maanden gevangenisstraf kreeg opgelegd omdat hij weigerde zijn haar af te laten scheren. Ze verzamelde handtekeningen en het protest werkte: Rinus werd na een maand weer vrijgelaten.
Jongens hoefden vanaf dat moment niet langer hun haar te knippen, wat ertoe leidde dat velen het lieten groeien. In de jaren 70 stond het Nederlandse leger internationaal zelfs bekend als het ‘hippieleger’.
Herinvoering van de dienstplicht?
Uiteindelijk werd de opkomstplicht van de dienstplicht in 1997 opgeschort. Door het einde van de Koude Oorlog was er immers geen directe dreiging meer. Sindsdien kan de opkomstplicht alleen worden geactiveerd als de veiligheid van het land ernstig in gevaar is, bijvoorbeeld door een dreigende oorlog in Europa. In dat geval kunnen alle Nederlanders ouder dan 17 jaar worden opgeroepen.
Het ministerie van Defensie verklaarde op 3 december te overwegen de actieve dienstplicht opnieuw in te voeren, blijkt uit stukken van Defensie. ‘De Russische inval in Oekraïne en de situatie in het Midden-Oosten en diverse andere brandhaarden hebben opnieuw aangetoond dat veiligheid niet vanzelfsprekend is,’ valt te lezen in het document.
De krijgsmacht is daar echter bij lange na niet klaar voor. Zo zijn er grote investeringen nodig in personeel en materiaal zoals trainers, kazernes, wapens en munitie. Alleen als onze buurlanden de dienstplicht invoeren zal Nederland – ondanks alle tekorten – toch direct volgen.
