De cellen van Henrietta Lacks (1920-1951) waren onmisbaar voor talloze medische doorbraken, speelden een rol in Nobelprijs-onderzoeken en reisden zelfs naar de ruimte. Maar zelf heeft ze nooit geweten dat haar cellen wereldberoemd zouden worden. Ze werden zonder haar toestemming afgenomen en na haar dood gebruikt voor medisch onderzoek. Dit is het verhaal van de vrouw achter de HeLa-cellen.

Baarmoederhalskanker

De Afro-Amerikaanse Henrietta Lacks wordt in 1920 geboren in Virginia, in het oosten van de Verenigde Staten. Na het overlijden van haar moeder wordt ze op vierjarige leeftijd opgevangen door haar opa, die bij een tabaksplantage woont. Naar school gaat ze niet: samen met haar neef David wordt ze aan het werk gezet op het land.

Henrietta is pas veertien jaar oud als ze haar eerste kind krijgt van David. Hij is haar dubbele neef: hun moeders waren zussen en hun vaders waren broers. Het stel trouwt als zij twintig is, iets dat destijds niet ongebruikelijk was in dit deel van de Verenigde Staten. Vooral op het platteland, waar gemeenschappen klein waren, kwamen veel neef-nichthuwelijken voor.

Leestip: De geschiedenis van de lobotomie: de omstreden behandeling die een Nobelprijs kreeg

Henrietta is dertig jaar oud en heeft net haar vijfde kind gebaard als bij haar baarmoederhalskanker wordt ontdekt. Ze wordt doorverwezen naar het Johns Hopkins-ziekenhuis in Baltimore, het enige ziekenhuis dat destijds zwarte patiënten behandelde.

Om de kanker te bestrijden krijgt Henrietta radiumtherapie, waarbij artsen radiumstaven tegen de tumor in haar baarmoederhals plaatsen. Het heeft weinig effect: de kanker blijft groeien en verspreidt zich door haar lichaam. Op 4 oktober 1951 overlijdt ze op 31-jarige leeftijd.

HeLa-cellen

Maar hier houdt het verhaal van Henrietta Lacks niet op. Tijdens een van haar behandelingen zijn zonder haar medeweten tumorcellen afgenomen en op kweek gezet door George Otto Gey, een weefselonderzoeker. Dat gebeurde destijds wel vaker bij zwarte patiënten.

Wetenschappers zoals Gey hoopten menselijke cellen laten groeien buiten het lichaam, maar dit mislukte steeds: de cellen stierven vaak al na een paar dagen waardoor er te weinig tijd was om ze te onderzoeken.

Met de tumorcellen van Henrietta Lacks is echter iets vreemds aan de hand. Deze blijken juist uitstekend te groeien in het laboratorium en zich onbeperkt te kunnen delen. Met andere woorden: ze zijn (onder de juiste omstandigheden) onsterfelijk. Zoals gebruikelijk destijds wordt de celkweek vernoemd naar de eerste twee letters van haar voor- en achternaam: de HeLa-cellen zijn geboren.

Nobelprijzen

De ontdekking van deze eerste menselijke cellijn zorgt voor een revolutie in de medische wetenschap en vormt de basis van vele wetenschappelijke onderzoeken. Zo worden de cellen in de jaren vijftig gebruikt bij de ontwikkeling van het poliovaccin. Tot dan toe kon er alleen getest worden op apencellen, maar nu hadden onderzoekers ook de beschikking over de menselijke HeLa-cellen.

Andere ontwikkelingen waarin de HeLa-cellen een bijdrage hebben geleverd zijn medicijnen tegen herpes, leukemie, de ziekte van Parkinson, hiv en recenter: de ontwikkeling van het vaccin tegen COVID-19.

Onderzoeken met HeLa-cellen leveren in 2008, 2009 en 2014 drie Nobelprijzen op en de cellen zijn zelfs naar de ruimte gestuurd omdat men het effect van gewichtloosheid wilde onderzoeken.

Geen toestemming

Inmiddels zijn de HeLa-cellen big business. Ze worden gekweekt in commerciële laboratoria en door biotechbedrijven verkocht. Online worden ze aangeboden voor zo’n vijfhonderd euro per reageerbuisje.

Leestip: De geniale Rita Levi-Montalcini bouwde een laboratorium in haar slaapkamer – en won de Nobelprijs

Hoeveel HeLa-cellen er ooit in omloop zijn geweest is lastig te schatten, maar in het boek The Immortal Life of Henrietta Lacks van Rebecca Skloot (2010) wordt gezegd dat ‘als je alle ooit gekweekte HeLa-cellen achter elkaar zou leggen, ze minstens drie keer om de aarde zouden wikkelen’.

Zelf heeft Henrietta nooit geweten dat er weefsel werd afgenomen voor wetenschappelijk onderzoek. Ook haar familie was in eerste instantie niet op de hoogte van het bestaan van de HeLa-cellijn en heeft nooit toestemming gegeven voor het gebruik ervan. In de jaren zeventig kwam er aandacht voor de herkomst van de cellen en ontdekten nabestaanden dat haar cellen nog ‘in leven’ waren. Pas in 2023 trof haar familie een schikking met het biotechbedrijf dat het meest aan haar cellen had verdiend.

Nalatenschap

Het verhaal van Henrietta Lacks is geen uitzondering. Het is een van de vele voorbeelden van hoe zwarte patiënten in de Verenigde Staten werden misbruikt door de medische wetenschap. Hoewel er decennia later pas echt aandacht kwam voor haar zaak, onderstreept haar verhaal wel het belang van de zogenoemde Common Rule (1981). Deze regelgeving beschermt proefpersonen in medisch onderzoek en schrijft voor dat patiënten toestemming moeten geven voordat hun weefsel wordt gebruikt.

Leestip: Wat het DNA van deze vis ons leert over de genezing van kanker

In 2021 is Henrietta postuum onderscheiden door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) voor haar ‘wereldveranderende nalatenschap’. Volgens de WHO hebben haar cellen ontelbare wetenschappelijke doorbraken mogelijk gemaakt. Een van die doorbraken is het ontwikkelen van een vaccin tegen HPV, het virus dat baarmoederhalskanker veroorzaakt. De ziekte waar zij ironisch genoeg zelf aan is overleden en een ziekte waar vrouwen van kleur vandaag de dag nog onevenredig hard door worden getroffen.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!