Het is eind juli 1935 als de Portugese neuroloog António Egas Moniz tijdens een congres in Londen hoort over chimpansee Becky. Het dier had moeite met het uitvoeren van bepaalde geheugentaken en raakte gefrustreerd. Ze rolde over de vloer, poepte en plaste, en weigerde mee te werken.

Echter, nadat haar beide frontaalkwabben waren verwijderd, veranderde haar gedrag: ze werd vrolijk en coöperatief. En ook al maakte ze fouten, ze bleef rustig en vriendelijk. Het wekte de nieuwsgierigheid van Moniz, die zich afvroeg of een dergelijke ingreep ook gedragsverandering bij mensen zou laten zien.

Hersenweefsel wegsnijden

De casus van chimpansee Becky inspireerde hem om slechts enkele maanden later zijn eerste psychochirurgische experimenten uit te voeren. Zijn idee was dat bepaalde mentale stoornissen, zoals depressie of schizofrenie, veroorzaakt werden door vastzittende of overactieve verbindingen in de frontaalkwab van de hersenen – het gebied dat betrokken is bij emoties, planning en gedrag. Door die verbindingen te los te maken zouden de klachten worden verlicht.

Leestip: In deze Griekse mythes staan familieleden op het menu

Bij de eerste lobotomieën werden twee gaten boven in de schedel geboord en injecteerde hij pure alcohol in de subcorticale witte stof, het deel van de hersenen waar veel zenuwbanen lopen die signalen doorgeven. Later werd een zogenoemd leukotoom gebruikt, een naaldachtig instrument met een lusje en waarmee kleine stukjes hersenweefsel in de frontaalkwab konden worden weggesneden.

Naar eigen zeggen hadden de meeste patiënten baat bij de behandeling, ook wel leukotomie genoemd. Depressieve klachten verdwenen en bij patiënten met schizofrenie was een duidelijke verbetering te zien. Een psychiater die een van zijn patiënten – een vrouw van 63 die leed aan depressie, angst, paranoia, hallucinaties en slapeloosheid – na twee maanden evalueerde, schreef dat ‘de angst en rusteloosheid van de patiënt snel waren afgenomen, met een daarmee gepaard gaande duidelijke afname van paranoïde kenmerken’.

Lobotomie via de oogkas

Ondertussen werd de techniek door verschillende artsen overgenomen en doorontwikkeld. De ingreep raakte pas echt ingeburgerd toen de Amerikaanse arts Walter Freeman de transorbitale lobotomie introduceerde, een variant waarbij de lobotomie met een ijspriemachtig instrument via de oogkas werd uitgevoerd. Deze snelle techniek werd gepromoot als een veiliger alternatief.

Na verloop van tijd had Freeman de ingreep zo sterk vereenvoudigd dat hij twintig lobotomieën per dag kon uitvoeren, vaak onder poliklinische omstandigheden: in zijn spreekkamer, zonder chirurgische hulp en zonder steriele instrumenten. De anesthesie werd vervangen door het toedienen van een paar elektroschokken.

Leestip: De geniale Rita Levi-Montalcini bouwde een laboratorium in haar slaapkamer – en won de Nobelprijs

Freeman reisde met zijn ‘lobotomobiel’ door de Verenigde Staten en deed in zijn carrière meer dan 3500 lobotomieën – goed voor zo’n tien procent van alle lobotomieën die in de VS werden uitgevoerd. Ter illustratie: in Nederland gaat het om enkele honderden operaties.

Zombies

Hoewel de resultaten in de eerste instantie positief leken, ontstond na verloop van tijd ook kritiek op de onomkeerbare en mutilerende aard van de ingreep. De gevolgen van mislukte operaties waren ernstig: patiënten werden emotioneel afgevlakt, afhankelijk of omschreven als zombies, met verlies van cognitieve functies en regressie tot kinderlijk gedrag – als ze niet al op de behandeltafel waren overleden. Critici vroegen zich af of de gevolgen van de behandeling niet erger waren dan de kwaal waar patiënten voor behandeld werden.

Een van de bekendste personen die ooit een lobotomie onderging was Rosemary Kennedy, de zus van John F. Kennedy, die door complicaties tijdens de geboorte een mentale achterstand had. Zij onderging op 23-jarige leeftijd een prefrontale lobotomie – met rampzalige afloop. De operatie mislukte, waardoor ze verlamd raakte, niet meer zelfstandig kon eten, praten of lopen en de rest van haar leven incontinent bleef. Daarnaast werden haar verstandelijke vermogens zo zwaar aangetast dat ze vergelijkbaar waren met een peuter.

Omstreden Nobelprijs

In 1949 ontving Moniz de Nobelprijs voor ‘zijn ontdekking van de therapeutische waarde van leukotomie bij bepaalde psychoses’. Het Nobelcomité omschreef de lobotomie destijds als een van de belangrijkste ontdekkingen ooit in de psychiatrie, maar inmiddels wordt het gezien als een van de omstredenste toekenningen ooit.

Leestip: 7 wetenschappelijk bewezen voordelen van ouder worden

Opvallend is dat ook in die tijd al zeer kritisch werd bericht over de ingreep, door zowel nieuwsmedia als wetenschappelijke publicaties. De toekenning gaf de behandeling echter tijdelijke nieuwe legitimiteit in de pers, tot de ingreep vanaf de jaren vijftig geleidelijk werd vervangen door het gebruik van psychomedicatie – een nieuwe behandelvorm.

Walter Freeman bleef echter nog een tijdlang opereren. Zijn laatste operatie was die van een vrouw die al in 1946 en 1956 op zijn behandeltafel had gelegen, maar waarbij de klachten bleven terugkomen. Ze stierf tijdens de derde ingreep in 1967, waarop het ziekenhuis besloot Freemans artsenvergunning in te trekken.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!