Mythe over ‘eenzame haai’ ontkracht: haaien sluiten jarenlange ‘vriendschappen’

Veel mensen zien haaien als machtige, mysterieuze, eenzame dieren die door het diepe, donkere water glijden. Dat is ook niet zo vreemd, aangezien er in de populaire media lange tijd een beeld van ze werd geschetst als eenzame roofdieren die uit het niets komen en plotseling aanvallen.

Maar daarin is de afgelopen jaren verandering gekomen. Haaienonderzoekers van over de hele wereld ontdekten dat de dieren in grote groepen samenkomen en contact met soortgenoten hebben dat toch wel erg vriendschappelijk lijkt.

Marien onderzoeker Yannis Papastamatiou van de Florida International University en zijn team maakten met behulp van akoestische zenders gedurende vier jaar opnamen van circa veertig grijze rifhaaien in de buurt van de atol Palmyra ten zuidwesten van Hawaï. (Lees wat de fascinerendste ontdekkingen zijn over haaien van de afgelopen tien jaar.)

Uit het onderzoek, waarover in 2020 een artikel verscheen in het vakblad Proceedings of the Royal Society B, bleek dat rifhaaien jaar na jaar naar dezelfde groepen terugkeren en dat ze daarbij duidelijke voorkeur hebben voor het gezelschap van bepaalde dieren. Sommige ‘vriendschappen’ hielden zelfs gedurende de hele onderzoeksperiode stand.

“We weten inmiddels dat haaien in staat zijn om sociale verbindingen aan te gaan met soortgenoten die jarenlang blijven bestaan,” vertelt Papastamatiou, die ook een National Geographic Explorer is. Het onderzoek van hem en zijn collega’s komt aan bod in de aflevering ‘Shark Gangs’, die op 7 juli voor het eerst te zien is in SharkFest van National Geographic. De sociale banden tussen de haaien bestonden mogelijk zelfs nog langer, maar de hoeveelheid gegevens was gekoppeld aan de 4-jarige levensduur van de batterijen in de zenders.

Zandtijgerhaaien en schopvissen zwemmen door het heldere water boven een wrak voor de kust van North Carolina.

Caribische rifhaaien zwemmen rond de rotsen en koralen in de buurt van het eiland Grand Bahama.

Citroenhaaien (hier gefotografeerd voor de kust van Grand Bahama) zoeken ogenschijnlijk zonder duidelijke reden het gezelschap van soortgenoten.

Uit een ander artikel in het vakblad Scientific Reports blijkt dat er complexe sociale netwerken bestaan tussen de zandtijgerhaaien die leven langs de oostkust van de VS. Ooit werd gedacht dat dergelijke relaties alleen bestaan tussen hoogontwikkelde zoogdieren als bijvoorbeeld chimpansees, vertelt Danielle Haulsee, die het onderzoek begeleidde toen ze aan de University of Delaware werkte.

Tijdens hun onderzoek in 2016 ontdekten Haulsee en haar collega's dat individuele haaien (die waren uitgerust met een opnameapparaatje) duizenden interacties hadden met soortgenoten, en dat sommige tweetallen tot wel vier dagen lang samen optrokken.

Uit het onderzoek bleek ook dat bepaalde haaien elkaar zonder enige twijfel mochten: de relaties die ze onderling hadden waren niet willekeurig, aldus Haulsee.

Het onderzoek, dat nog in de kinderschoenen staat, maakt een einde aan het stereotype beeld van haaien als robotachtige moordmachines, stelt marien bioloog Jasmin Graham van het Mote Marine Laboratory in Florida.

“Uit dit onderzoek naar hun persoonlijkheid en sociale gedrag blijkt dat ze eigenlijk veel meer op ons lijken dan we dachten,” aldus Graham, die ook voorzitter en CEO is van Minorities in Shark Science, een organisatie die zich inzet voor het vergroten van de kansen van vrouwen van kleur in het vakgebied.

Twee zandtijgerhaaien zoeken elkaar op voor de kust van Grand Bahama. De soort kent een complex sociaal systeem.

Hartelijke haaien

Achterhalen waarom haaien sociale verbintenissen aangaan (en hoe vaak ze samenwerken met soortgenoten) is lastig. Er bestaan wel vermoedens, zoals de beschikbaarheid van voedsel en opwarmend zeewater door de klimaatverandering.

Voor de stranden van het zuiden van Californië zijn steeds meer witte haaien te zien, met name jongere dieren. De populatie is sinds 1994 bezig zich te herstellen. In dat jaar kende de staat de soort een beschermde status toe.

Met behulp van opnamen van drones die als ‘spionagesatellieten’ worden ingezet en zenders waarmee individuele haaien worden gevolgd, wisten directeur Chris Lowe van het Shark Lab in California State Long Beach en zijn team 53 individuele haaien langs de kust tussen San Diego en Santa Barbara in 2020 van elkaar te onderscheiden.

Hoewel witte haaien meestal op zo'n tien meter afstand van elkaar blijven en niet echt ‘buddy's’ zijn, zoals Lowe stelt, trekken ze wel naar elkaar toe door hun voorkeur voor een bepaald gebied.

“Wij denken dat het net zoiets is als een speeltuin of schoolplein - sommige zijn aan het eten, sommige hangen gewoon een beetje rond, sommige proberen de pestkoppen te ontlopen,” aldus Lowe. “Dus dan is de vraag: waarom komen die (haaien)kinderen naar die speeltuin, wat is hier zo aantrekkelijk aan?” (Lees waarom witte haaien nog steeds een raadsel voor ons zijn.)

Hij heeft daar wel een aantal ideeën over: er zijn in dit gebied veel pijlstaartroggen, hun favoriete prooidieren. Het verblijf dicht langs de kust biedt bescherming tegen roofdieren, zoals grotere haaien. En naarmate het water in de Grote Oceaan opwarmt door de klimaatverandering volgen de witte haaien het warme water dat steeds noordelijker komt.

Lastiger is het om te ontdekken of haaien ook samenwerken bij de jacht, vertelt Matt Smukall, directeur van het Bimini Shark Lab op de Bahama's. Zo zijn er soorten (zoals de stierhaai en de zwartpunthaai) die groepen van tientallen dieren vormen als andere vissen paaien, en die hun prooien soms lijken samen te drijven.

“De vraag is of dit echte samenwerking is, waarbij de haaien bewust samenwerken om beter te kunnen jagen,” aldus Smukall. “Het kan ook zijn dat er gewoon een enorm hoeveelheid voedsel is waarvan iedereen komt meeprofiteren.”

Maar hoe dan ook pakt het gunstig uit voor de haaien: “Wat goed is voor één haai, is ook goed voor de andere haaien, en elk succesje telt.”

Papastamatiou voegt daar nog aan toe dat gunstige stromingen ook een reden kunnen zijn dat de haaien zich op een bepaalde plek verzamelen.

Tijdens een nieuw onderzoek, waarover in juli 2021 een artikel verscheen, zag hij grijze rifhaaien in Frans-Polynesië iets bijzonders doen: surfen. Er werd waargenomen dat honderden van deze dieren, die altijd aan het zwemmen zijn, zich samen mee lieten drijven op de golven. Daardoor konden ze energie uitsparen, en soms zelfs slapen.

“We waren op zoek naar de reden dat haaien zich op bepaalde plekken verzamelen en dit is een verklaring,” aldus Papastamatiou. “Mogelijk geldt dit ook voor andere kustgebieden en is dit waarom haaien de voorkeur geven aan bepaalde gebieden boven andere.”

Zandtijgerhaaien verzamelen zich boven een wrak voor de kust van North Carolina.

Persoonlijkheidstypen

Soms is het niet duidelijk waarom haaien elkaar opzoeken. Smukall en zijn collega's ontdekten in het Bimini Shark Lab dat sommige jonge citroenhaaien elkaar opzochten zonder dat daar een aanwijsbare reden voor was. Er is steeds meer bewijs dat citroenhaaien van persoonlijkheid verschillen, wat mogelijk van invloed is op de vraag of ze tijd doorbrengen met andere haaien.

Bij baby-citroenhaaien, die werden gehouden in verblijven in open water in hun oorspronkelijke leefgebied, werd waargenomen dat ze verschillende sociale gedragingen vertoonden. Sommige zochten regelmatig contact met soortgenoten terwijl anderen zich meer afzijdig hielden en liever alleen bleven.

Net als bij mensen kunnen dergelijke persoonlijkheidstypen een rol spelen bij de vraag hoe succesvol of zelfs gezond een individu is. Zo bleken babycitroenhaaien die in de verblijven meer op onderzoek uitgingen en die werden uitgerust met opnameapparaatjes ook in het wild meer risico durfden te nemen. Ze gingen verder weg in hun zoektocht naar voedsel, waardoor ze sneller groeiden en volwassen werden, zo bleek uit het onderzoek van Smukall.

Maar er hing wel een prijskaartje aan deze avontuurlijkheid: van de grotere en snellere haaien overleefden er minder, omdat ze ook een grotere kans liepen om roofdieren tegen te komen. (Lees ook over een smulfestijn van diepzeehaaien gefilmd bij een afgelegen archipel.)

Niet alle haaiengeheimen opgelost

Er zou meer bekend zijn over het leven van haaien als het vakgebied niet zo jong was. Een gebrek aan financiering en de slechte reputatie van haaien hebben het onderzoek naar haaien lang in de weg gestaan. “We zijn eigenlijk pas zo'n twintig jaar bezig met het onderzoek naar haaien,” vertelt Lowe.

Daar komt nog bij dat de haaienpopulatie gestaag daalt, met name door overbevissing. Haaien en roggen zijn sinds 1970 met maar liefst 71 procent in aantal afgenomen, en de situatie is vooral nijpend voor rifhaaien.

Maar dankzij initiatieven als Minorities in Shark Science vindt er steeds meer onderzoek plaats naar haaien, door steeds diversere onderzoekers, wat eerder nooit was voorzien, aldus Graham. (Lees meer over zes soorten haaien waar je waarschijnlijk nog nooit van hebt gehoord.)

“Ik denk dat we de komende jaren zoveel meer over haaien gaan ontdekken,” vertelt ze. “Het is fantastisch om te bedenken dat we meer kennis dan ooit over deze dieren zullen hebben.”

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com