Filipijns reservaat laat zien wat we verliezen als wetlands verdwijnen

In de weelderige, heldergroene en dichte vegetatie van het Filipijnse Agusan-moeras, op het eiland Mindanao in het uiterste zuiden van de Filipijnen, zwemmen kinderen in meren en laveren ze hun kano’s door kronkelige kreekjes.

Het moeras is een speeltuin, maar ook voedselbron, toevluchtsoord en een cultureel belangrijke plek voor de leden van de inheemse Manobo-stam en hun drijvende huizen, die in het regenseizoen met het waterpeil mee stijgen. Al honderden jaren is dit drasland-ecosysteem een waar paradijs voor de Manobo, die er van de jacht en de visvangst leven. In het ruim vierhonderd vierkante kilometer grote moeras leven ook bijna tweehonderd vogelsoorten, naast zoogdieren, reptielen en vissen.

Het Agusan-moeras vertegenwoordigt alles wat de wetlands van de wereld te bieden hebben: bescherming tegen stormen, een zekere bron van voedsel, biodiversiteit en de opslag van CO₂.

Maar het Filipijnse moeras vertegenwoordigt ook de uitdagingen waarmee dit soort ongerepte toevluchtsoorden van de natuur worden geconfronteerd: vervuiling van de rivieren die ze voeden, de klimaatverandering en het verlies van habitats. De waterkwaliteit in het Agusan-moeras wordt bedreigd door de mijnbouw en palmolieplantages, terwijl de voor de opslag van CO₂ zo belangrijke veengronden worden drooggelegd en als turf verbrand om akkerland te creëren voor de verbouw van nog meer oliepalmen, rijst en maïs.

Afgelopen dinsdag was het precies vijftig jaar geleden dat afgevaardigden van achttien landen op 2 februari 1971 in het Iraanse stadje Ramsar de internationale Conventie van Ramsar ondertekenden, voluit de ‘Overeenkomst inzake watergebieden van internationale betekenis, in het bijzonder als habitat voor watervogels’. Het verdrag is bedoeld om de wetlands in de wereld beter te beschermen en is inmiddels ondertekend door 171 landen. Desondanks zijn sinds 1971 meer dan 35 procent van ’s werelds wetlands drooggelegd ten behoeve van stadsontwikkeling en landbouw, verontreinigd, opgevuld en geplaveid of door de stijgende zeespiegel verdwenen.

De tweede februari – World Wetlands Day – blijft dus een dag waarop aandacht gevraagd moet worden voor de bedreiging van deze gebieden, die dit jaar vooral worden gevierd als belangrijke reservoirs van zoetwater in een tijd waarin dat een steeds schaarser goed wordt.

“Wetlands en de soorten en ecosystemen die erin gedijen, gaan nog altijd in aantallen en oppervlakte achteruit, en dat na vijftig jaar van gezamenlijke inspanningen door de deelnemende landen van deze conventie. Dus is er méér nodig,” zegt Max Finlayson, auteur van een rapport uit 2018 waarin de toestand van ’s werelds wetlands werd beoordeeld.

Wat zijn wetlands en wat doen ze?

Met het begrip wetlands (‘drasland’) wordt een breed scala van ecosystemen aangeduid die hetzij permanent zijn overstroomd hetzij seizoensgebonden onder water lopen. Vaak liggen deze draslanden aan de kust, waar ze de vorm van moerassen met veel grassen en mossen of van mangrovewouden aannemen. Maar ook landinwaarts kunnen wetlands voorkomen, in de vorm van ondergelopen bossen of venen waarin water zich ophoopt en de grond geheel met water is verzadigd. Vaak worden dat soort moerassen gevoed door een stelsel van rivieren en omvatten ze ook meren.

In het Agusan-moeras worden zoetwatermoerassen omringd door ondergelopen bossen, veengronden, rivieren en 59 meren.

Een kind van de Manobo-stam zit op overblijfselen van een weg die werd aangelegd voor het transport van palmolie vanaf plantages in het Agusan-moeras. Sommige leden van de stam zijn gedwongen naar het binnenland verhuisd om te ontsnappen aan de vervuiling die het moeras via zijrivieren bereikt. Ooit was dit wetland ongerept en bevatte 59 meren en afzonderlijke moerassen waarin het wemelde van de vis.

“Ik denk dat wetlands al zó lang lijden onder het beeld dat het om modderige en zompige gebieden gaat die niet erg veel waarde hebben,” zegt Jennifer Howard, directrice van het Blue Carbon Program van Conservation International. “Onlangs hebben we aangetoond dat je erg veel moeite moet doen om een ecosysteem te vinden dat productiever is dan wetlands, waarin alle milieu- en klimaatvoordelen samenkomen.”

Geschat wordt dat bijna één miljard mensen op enigerlei wijze voor hun levensonderhoud afhankelijk zijn van wetlands – of het daarbij nu gaat om landbouw, visserij, toerisme of transport. En rond veertig procent van de soortenrijkdom in de wereld berust op broedgebieden of ‘kraamkamers’ in wetlands.

Drasland is ook een vitaal onderdeel van de zogenaamde ‘groene infrastructuur’ van de wereld. Net als een kunstmatige waterkering kan kustdrasland de schade door hurricanes en andere zware stormen aanzienlijk verminderen, door stormvloeden op te vangen en beschutting tegen zware winden te bieden. Uit recent onderzoek is gebleken dat het verlies van één hectare drasland langs de kust gelijkstaat aan een toename van de schade door zware stormen van gemiddeld 28.000 euro.

Terwijl bossen vanwege hun belangrijke rol in de productie van zuurstof vaak als de ‘longen van de aarde’ worden omschreven, worden wetlands als de ‘nieren van de aarde’ beschouwd, omdat ze verontreinigingen uit stroomgebieden filteren.

Landbouwbedrijven en palmolieproducenten drogen veengrond in Talacogon uit, de Filipijnse gemeente waartoe het Agusan-moeras deels behoort.

Als een wetland verdwijnt, is dat vergelijkbaar met het verwijderen van een belangrijk radertje in de machinerie van een gezond milieu. Verontreinigingen en slibdeeltjes die in het rivierwater zweven, worden “door wetlands allemaal opgevangen en vastgehouden,” zegt Howard. “Slib is schadelijk voor koraalriffen langs de kust, dus als wetlands verloren gaan, kunnen deze riffen door slib worden verstikt.”

Om de gevolgen van de klimaatverandering af te zwakken moet er volgens wetenschappers meer worden gedaan dan alleen het terugdringen van de CO₂-uitstoot. We moeten ook uitgestrekte natuurgebieden als wouden, grasland en wetlands beschermen, want het zijn deze gebieden die veel CO₂ uit de atmosfeer halen en in hun vegetatie en bodem opslaan. Dit soort milieus worden daarom ook wel ‘koolstofputten’ genoemd, die elk jaar wereldwijd miljoenen tonnen aan CO₂ opslaan.

Wetlands behoren, “als ze worden beschadigd, tot de weinige ecosystemen die van uiterst efficiënte koolstofputten veranderen in bronnen van CO₂-uitstoot,” zegt Howard. Geschat wordt dat een derde van alle CO₂ in de bodem en biomassa te land ligt opgeslagen in wetlands. Telkens wanneer een wetland verdwijnt, komt die CO₂ in de atmosfeer vrij.

Problemen voor Agusan

Hoe wetlands behouden moeten worden en wat daarvoor nodig is, is geen ‘rocket science’, zeggen milieudeskundigen. Moeilijker is om voldoende politieke wil te kweken en geld te reserveren voor dat doel.

Apo Francisco is een Manobo-stamoudste en woont op het Benumi-meer binnen het Agusan-moeras. Met een speer die van generatie op generatie is doorgegeven, voert hij rituele slachtingen uit. De Manobo’s hebben veel respect voor levende wezens, vooral voor de zeekrokodillen die in het moeras leven.

Het Wildreservaat van het Agusan-moeras werd in 1996 door de Filipijnse overheid ingesteld en beslaat circa 408 vierkante kilometer. Internationaal wordt het gebied door de Ramsar-Conventie erkend als “wetland van internationaal belang” en door de ASEAN (Association of Southeast Asian Nations) als natuurerfgoedpark.

Maar bij de laatste telling van Aziatische watervogels, in 2020, bleek dat het aantal watervogels in dit moeras in het voorgaande jaar met elf procent was afgenomen; in totaal werden 17.780 vogels van 72 verschillende soorten geteld, tegenover ruim 20.000 in 2019. Het totaal aantal vogels in het reservaat was sinds het begin van deze tellingen in 2014 juist toegenomen, vooral nadat er meer vogeltellers waren aangenomen en nieuwe uitkijkposten waren gebouwd. Vermoed wordt dat de droogte van 2019 veel vogels heeft beroofd van voedergrond.

Volgens Ibonia heeft het reservaat meer middelen nodig om de talloze soorten die er leven nauwgezet in de gaten te houden.

In het veenmoeras van Caimpugan breidt een palmolieplantage zich uit. Overal ter wereld stijgt de vraag naar palmolie, die wordt gewonnen uit de vruchten van de oliepalm. De veelzijdige olie kan in talloze producten worden gebruikt, van kookolie tot shampoo, maar de productie ervan leidt tot ontbossing op grote schaal.

“Gezien de zeer beperkte mankracht in het park, ontbreekt het aan de technische capaciteit om al zijn verplichtingen na te komen,” zegt Emmilie Ibonia, toezichthouder op de beschermde gebieden in het Wildreservaat van het Agusan-moeras. In een e-mail schrijft ze dat het park slechts negen vaste medewerkers in dienst heeft.

Als gedeelten van dit drasland verdwijnen als gevolg van droogte of drainage door landbouwbedrijven, dan zullen de beheerders van het park voortaan ook beducht moeten zijn voor natuurbranden. In 2019 en 2020 ging hier naar schatting honderd hectare veen- en moerasgebied in vlammen op. Maar volgens Ibonia ontbreekt het aan uitrusting om dit soort branden te bestrijden.

Oplossingen voor wetlands

Een van de grootste obstakels die overwonnen moeten worden om wetlands beter te beschermen is het veranderen van het imago van deze gebieden, zegt Howard.

Als burgers bijvoorbeeld moeten kiezen tussen de bouw van een lucratief resort aan de kust en het ongerept houden van een zompig stuk moeras, dan is het volgens haar lastig om ze ervan te overtuigen om voor dat laatste te kiezen.

Ricky Reyes, lid van de Manobo-stam, laadt de vangst van de ochtend in zijn boot op het Panlabuhan-meer. De vis wordt gedeeld met buren en familieleden. Wetlands zijn van vitaal belang voor de visvangst, en als deze ecosystemen worden beschadigd, worden bewoners als de Manobo geconfronteerd met voedselonzekerheid.

In een studie die vorig jaar is gepubliceerd, pleitte een groep wetenschappers voor de mogelijkheid om wetlands officiële ‘rechten’ te verlenen.

“De erkenning van de rechten van de natuur, waaronder die voor wetlands, is in de ogen van sommigen misschien onconventioneel, maar die overgang hebben we in de recente geschiedenis ook gezien bij de erkenning van de rechten van mensen,” zegt Finlayson, een van de auteurs van de studie. In 2019 kende de Yurok-stam aan de Amerikaanse Westkust wettelijke rechten toe aan de rivier de Klamath.

Ondanks het gebrek aan vooruitgang in de afgelopen halve eeuw hopen milieubeschermers dat de beweging om wetlands te beschermen eindelijk momentum krijgt. Drasland-ecosystemen zijn inmiddels belangrijke kandidaten voor het compenseren van CO₂-uitstoot, waarbij vervuilers meebetalen aan de opslag van CO₂ op andere plekken.

“Vanuit de privésector is de vraag naar dit soort CO₂-compensatie nu veel groter dan het aanbod ervan,” zegt Howard. “Bedrijven beseffen dat dit een goede zaak is om in te investeren.”

Marites Babanto laveert haar kano door een bloeiende moerasakker. Al dertig jaar probeert Babanto het moeras waarin ze woont te beschermen tegen bedrijven die het voor de verbouw van oliepalmen of andere landbouw willen droogleggen. De Filipijnen is een gevaarlijke plek om voor de natuur op te komen: in het land zijn talloze milieuactivisten vermoord.

Ondanks het verlies aan wetlands in de wereld sinds 1971 denkt Martha Rojas Urrego, die als secretaris-generaal van de Ramsar-Conventie toeziet op de naleving ervan, dat de waardering voor dit soort gebieden nu snel aan het veranderen is. De huidige pandemie heeft volgens haar ons bewustzijn van het belang van de natuur vergroot, nu wetenschappers erop wijzen dat de verwoesting van belangrijke habitat voor wilde fauna kan leiden tot de opkomst van meer virussen als het SARS-CoV-2-virus, dat de ziekte COVID-19 veroorzaakt.

“Het verband tussen de natuur en de mens wordt steeds meer erkend,” zegt Rojas Urrego. “Het is een tragische situatie waarin we nu leven, maar tegelijkertijd toont het aan dat wat wij met de natuur doen, gevolgen heeft voor ons allemaal.”

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com