Het negatieve stigma waarmee het idee van drugsgebruik in het Westen wordt onderdrukt, wordt versterkt met spookbeelden van bedwelmende stoffen, synthetische bestanddelen en verwoeste gemeenschappen. Maar overal ter wereld is het spirituele gebruik van zogenaamde ‘entheogenen’ – psychoactieve middelen die in een religieuze of sjamanistische context worden gebruikt – een eerbiedwaardige kunstvorm, kenmerkend voor volken en regio’s waar deze middelen eeuwenlang zijn bestudeerd.
Het uiteindelijke doel van deze praktijken is niet om een perfecte high te scoren, maar om een hogere macht te bereiken, waarbij een individu een plant met psychoactieve eigenschappen gebruikt om met deze hogere macht te spreken of ernaar te luisteren. Het is een intrigerend idee: één zijn met de natuur, gedreven door de behoefte aan een duurzame en leerzame relatie met een oude en wijze stem.
Uitwassen van corruptie en geweld getuigen van de hoge prijs die de mens voor zijn drugsgebruik betaalt. Maar de aantrekkingskracht van deze middelen is zó sterk dat ook buitenstaanders er geïnteresseerd in zijn geraakt en ze actief gebruiken, wat heeft geleid tot een levendig drugstoerisme – en onvermijdelijk ook tot een commerciële en consumistische benadering van religie. Hierdoor worden niet alleen deze tradities in hun voortbestaan bedreigd, maar ook de planten die er een centrale rol in spelen.
Het is lastig om tijdens het reizen je eigen grenzen te bepalen: hoe leer je een bepaalde plek kennen zonder dat je je in de plaatselijke cultuur onderdompelt en er geheel in opgaat? We kiezen liever voor een appartementje in een volkswijk in plaats van een groot hotel aan de rand van de stad, gaan op zoek naar streetfood in plaats van chique restaurants, proberen het plaatselijke leven te leiden – wat dat ook moge zijn. En ergens overschrijden we de grenzen van verantwoord toerisme. Volgens sommigen gaat het om het verschil tussen het genieten van een pisco sour in Cuzco en het nippen van een aftreksel van ayahuasca in Iquitos: in beide gevallen proeven we van de traditie van een land, maar een van beide geneugten heeft de potentie om een fragiel cultureel ecosysteem op z’n kop te zetten.
Hieronder bespreken we vijf van die culturele ecosystemen in de wereld, elk met zijn eigen traditie van entheogene praktijken die de aandacht van nieuwsgierigen en van het toerisme hebben getrokken. En hoewel we een geestverruimende, in wolken van peyote gehulde trip naar Mexico zeker niet aanbevelen, kunnen we wél zeggen dat die glinsterende fata morgana’s in de woestijn ook ons zijn opgevallen...
Gabon, Centraal-Afrika
In Gabon, een land dat ongeveer tweemaal zo groot is als Griekenland en op de evenaar aan de westkust van Centraal-Afrika ligt, groeit een struik die witte en roze bloesems en een smakeloze oranje vrucht produceert. De iboga is geen bijzonder mooie plant, de voedingswaarde is matig, en toch is hij heilig en wordt aanbeden door (onder anderen) de Babongo-stam, die duizenden jaren geleden de unieke en krachtige eigenschappen ervan ontdekte, toen een religie genaamd Bwiti rond de geestverruimende werking van de ibogaschors ontstond.
Vrij vertaald betekent Bwiti ‘buitenaards plantaardig medicijn’ of ‘het wezen dat roept’. Bwiti-aanhangers eten de psychedelische schors voor hun spirituele groei en voor het versterken van de gemeenschapszin, maar de plant wordt bovenal voor inwijdingsriten gebruikt, waarbij hij zijn eigen spirituele kennis en die van de voorvaderen prijsgeeft.
De iboga is weliswaar een heilige en zeer krachtige plant – de effecten van de schors, met hallucinaties in waaktoestand, kunnen soms wel 48 uur aanhouden – maar het gebruik ervan vereist wel een zeer bewerkelijk ritueel. Wanneer de schors eenmaal van de plantwortel is geschraapt en tot fijne snippers of poeder is vermalen, begint een ceremonie onder het toeziend oog van een n’ganga of sjamaan, met handgeklap, spreekzang en complexe muziek met veel percussie. Het is een gemeenschappelijk ritueel, met stamoudsten, genezers en zelfs kinderen, die het gebeuren vanaf de zijlijn volgen en getuige zijn van de boodschap waarmee de iboga zich manifesteert; de geïnitieerden geven zich over aan de sturende kracht van de iboga en geven de visioenen hardop vertellend door, zodat de n’ganga ze kan interpreteren en het ritueel in goede banen kan leiden.
Andesgebergte en Amazonebekken, Zuid-Amerika
Met licht bezwete huid zit een sjamaan op een verhoogde hut in het midden van het Amazonewoud en zingt icaros of ceremoniële gezangen, terwijl Pachamama of Moeder Aarde de macht over je ingewanden krijgt en je eens goed door elkaar schudt. Daarmee begint een episode van hevig braken (en aanvallen van diarree), die kenmerkend zijn voor de meeste ayahuasca-ceremonies. Fysieke en emotionele gifstoffen worden uitgedreven en een mystieke roes van transcendentale genezing wordt opgeroepen; het ritueel gaat gepaard met woeste visuele en aurale hallucinaties, die de deelnemers gedurende vier tot zes uur tot aan de grenzen van liefde en angst voeren.
Het aftreksel van de plant ziet er troebel uit en smaakt vies. Het is gemaakt van gestampte ayahuasca-lianen en chacruna-bladeren, vaak in combinatie met doornappel en pure jungletabak (mapacho) om het braken op te wekken; het mengsel wordt twaalf uur lang gekookt en dan gezegend wanneer een sjamaan heilige tabaksrook over en in de ketel blaast. Het woord ‘ayahuasca’ is een samenstelling van twee termen uit het Quechua (zij het met een Spaanse spelling), die tezamen ‘liaan van de zielen’ of ‘dodentouw’ betekenen, afhankelijk van de interpretatie. Zoals de naam al aangeeft, gaat het om een krachtige cocktail die bedoeld is om Pachamama op te roepen, een sleutelfiguur in de cultuur van inheemse indianen en mestizovolken, die deze godin (in al haar gedaanten) al eeuwenlang in het lichaam toelaten.
Noordoost-Mexico, Zuid-Texas
In de kurkdroge woestijnen van noordoostelijk Mexico en zuidelijk Texas zoeken mensen al gravend in de grond naar een kleine cactus zonder stekels, die naar verluidt een ongekende visionaire kracht in zich bergt en deze deelt met al diegenen die moedig en sterk genoeg zijn om die kracht te verwelkomen. Je neemt geen peyote, de peyote neemt jou.
Mescalito, de gedaante waarin deze hallucinogene cactus later werd belichaamd, openbaart zichzelf al vijfduizend jaar aan Azteken en aan Mexicaanse en Amerikaanse indianen, als een centrale figuur in hun culturele en religieuze rituelen. De ceremonies variëren van plek tot plek, maar ze zijn vaak gemeenschappelijk, met een sjamaan die een groep mensen begeleid in het reciteren van speciale peyote-gezangen terwijl zij de gedroogde cactusknoppen innemen. Gedurende tien tot twaalf uur voeren hallucinaties (en bij nieuwkomers episoden van hevig braken) de gebruiker door ruimte en tijd en door een hele reeks emoties, waarbij uitdagende en angstaanjagende schimmen uit allerlei hoeken kunnen opdoemen. De eerbied waarmee de peyote wordt benaderd, grenst aan angst, waarbij de belofte van verlichting en het respect voor de kracht van de peyote noch wordt overdreven, noch onderschat.
Pacifische eilanden
Kava (ook bekend als awa en als yaqona of ‘godenvoedsel’) behoort waarschijnlijk tot de meest zachtaardige entheogenen die in dit artikel worden besproken en is in de VS toegestaan voor gebruik buiten religieuze contexten. Op de Pacifische eilanden, waaronder Hawaï, Vanuatu en Fiji, staat kava bekend om zijn vredestichtende eigenschappen en speelt het een belangrijke rol in het Polynesische leven, van heilige tradities tot alledaags gebruik. De plant wordt gezien als bemiddelaar of spirituele boodschapper tussen de mens en de Vu of geestkracht – zonder kava, zo wordt gezegd, komt de Vu niet opdagen.
De lange, grillige wortel van deze bladplant kan in verse of gedroogde vorm worden gestampt, stuk gekauwd of op andere wijze vermalen om er een troebel, melkachtig drankje van te trekken. Het sap verstoort de maag en roept een vreemde mix van rust en euforie op terwijl de geest helder blijft. Maar bij langdurig gebruik wordt de kavadrinker ondergedompeld in een staat van bewegingloosheid, een vorm van vriendelijk slaapwandelen. De roes van de kava moet met de juiste instelling worden benaderd, zoals voor het vragen om richtlijnen of het voorleggen van een vraag, zodat de gebruiker doelgericht door de warmte van de plant geleid kan worden.
Oaxaca, Zuid-Mexico
Halverwege de vorige eeuw werd de geheimhouding rond een eeuwenoude traditie van de Mazateken in Oaxaca doorbroken en werden twee Amerikanen ingewijd, die met hun verhaal over ‘diepgaande’ ervaringen naar de VS terugkeerden en verslag deden in de vorm van een nu beroemd foto-essay in het tijdschrift Life. Zo begon onze grootschalige en tumultueuze relatie met psilocybine, het bestanddeel in de psychedelische paddo’s die Timothy Leary beroemd maakte en die in het ‘Harvard Psilocybin Project’ en in andere studies werden geprezen om hun ‘psychologische en religieuze eigenschappen’.
IIn zijn pure vorm – dat wil zeggen op de wijze zoals de Mazateken en andere precolumbiaanse Meso-Amerikanen de paddenstoelen gebruiken – dient het middel een medicinaal doel, ter genezing van lichamelijke, geestelijke en ethische aandoeningen. Net als ayahuasca en peyote worden de paddenstoelen aanbeden om hun vermogen de gebruiker voorbij de realiteit van alledag te voeren, conventies te doorbreken en inzichtelijke en nieuwe kanalen voor mededogen en empathie te openen, voor de gebruiker en voor de wereld. In de uitvoering van de Mazateken is het gewijde ritueel een gezamenlijke ceremonie, waarbij de paddenstoelen eerst worden ‘gebaad’ in de rook van kopaalwierook en daarna per paar worden gegeten, als symbool van de tweeledigheid en kracht van de beide seksen. Gezamenlijk ondergaan de deelnemers de duisternis en stilte van een hut, terwijl de sjamaan de aangewezen woordvoerder van de groep is, als het doorgeefluik waardoorheen de paddenstoelen hun berichten sturen – en het schijnt dat ze veel te vertellen hebben.
