Een uniek stuk opaal dat op het Indonesische eiland Java is gevonden, heeft een opmerkelijke inhoud: een verbluffend goed bewaard gebleven insect van vier tot zeven miljoen jaar oud.
Tot nu toe zijn veel prehistorische insecten in barnsteen gevonden, een edelsteen die uit gefossiliseerde boomhars bestaat. Wanneer dieren lang geleden in de verse en plakkerige hars bleven steken, werden ze door het goedje vaak snel omhuld en zo in alle detail voor de eeuwigheid bewaard.
Maar bij de natuurlijke vorming van opaal hoopt siliciumdioxide zich in de loop van duizenden of zelfs miljoenen jaren in onderaardse scheuren of gaten op, waardoor de vraag zich opdringt hoe een insect op deze manier ingesloten kan zijn geraakt.
“Het is een ongelooflijk onwaarschijnlijk object – maar er zijn nog zoveel andere vreemde en wonderbaarlijke dingen in de natuur die voor onmogelijk werden gehouden of op papier helemaal niet zouden kunnen, totdat bleek dat ze wél bestonden,” zegt Jenni Brammall, een expert in opaal en opaalfossielen van het Australian Opal Centre in Lightning Ridge, New South Wales.
Het stuk edelsteen is momenteel in privébezit en moet nog door paleontologen of geochemici worden bestudeerd. Maar als het inderdaad om een fossiel gaat, zou het een eerste voorbeeld kunnen zijn van een geheel nieuwe bron van kostbare fossielen die onze kennis over deze populaire edelsteen grondig zou veranderen.
Brammall weet sinds 2017 van dit exemplaar en heeft ook foto’s gezien van wat mogelijk een tweede insect in een opaal is, afkomstig uit dezelfde mijn op Java. Maar omdat er nog geen wetenschappelijke beschrijving van de steen is gepubliceerd, is het voor haar lastig om een weloverwogen mening over het fossiel te geven.
“Ik heb geen reden om te twijfelen aan de echtheid van het fossiel, afgezien van het feit dat het zo ongelooflijk zeldzaam is, maar we zullen moeten afwachten wat de wetenschap erover zegt,” zegt Brammall. “Ik hoop dat hij echt is, want in dat geval zal deze steen enkele absoluut fascinerende dingen over de vorming van opaal aan het licht brengen.”
Scheuren vullen
Het vreemde exemplaar werd in 2015 door een Javaanse opaalhandelaar gevonden en wisselde daarna meerdere keren van eigenaar totdat het werd gekocht door Brian T. Berger, een gemmoloog en handelaar in edelstenen uit Philadelphia, Pennsylvania. Berger zelf was aanvankelijk sceptisch en betwijfelde of de vondst wel echt was. Hij liet de steen dan ook analyseren door het Gemological Institute of America (GIA). Experts van het instituut bevestigden tegenover National Geographic dat het volgens hen om een stuk authentiek en natuurlijk opaal gaat waarmee niet is gesjoemeld.
“Ik dacht dat het een vervalsing moest zijn,” zegt Berger. “Het zou kunnen gaan om een of andere nieuwe behandeling of truc, maar daarna onderzocht ik de steen en zag alles er normaal uit (…) en het GIA bevestigde dat.” Berger heeft sindsdienin een blogpost op de website Entomology Today over de vondst geschreven.
In de buurt van het plaatsje LightningRidge in Australië zijn nog talloze andere opaalfossielen gevonden, maar in die gevallen gaat het om een ander ontstaansproces. Deze ‘vervangingsfossielen’ ontstonden toen onderaardse ruimten met daarin beenderen en tanden werden opgevuld door een oplossing van siliciumdioxide die vervolgens in opaal veranderde, als gelatine in een puddingvorm. Zo heeft Phil Bell, paleontoloog aan de University of New England in Armidale, Australië, onlangs een nieuwe dinosauriërsoort in fossielfragmenten beschreven die op deze wijze in opaal waren veranderd.
“Het is zeker dat opaalfossielen in een tijdsbestek van miljoenen jaren onder de grond worden gevormd, waarbij ze worden samengedrukt, verhit en wat al niet,” zegt hij. Hoewel hij het niet onmogelijk acht, betwijfelt hij of een insect op die manier bewaard kan zijn gebleven.
In plaats daarvan denken Berger en een aantal andere experts dat het exemplaar eigenlijk van barnsteen is en op een of andere manier tot een opaal is gevormd.
“Mijn eerste gedachte was dat het om een stuk barnsteen gaat dat in opaal is ingebed,” zegt Ryan McKeller, die aan het Royal Saskatchewan Museum in Regina, Canada, onderzoek doet naar barnsteenfossielen. Op Java wordt vaak gefossiliseerd hout in opaal gevonden, wat wijst op een mogelijke manier waarop de boomhars in opaal kan zijn ingebed.
“Opaal heeft de neiging om spleten op te vullen,” zegt McKeller. “In zo’n scenario zou een stuk boom in opaal kunnen zijn veranderd, waarbij ook de inhoud van de barnsteen is omsloten.” Een bekend voorbeeld van Canadese barnsteen ontstond volgens hem toen een scheur in een boom werd opgevuld en vervolgens aan de buitenkant in siliciumdioxide veranderde.
“Dit nieuwe exemplaar heeft een soortgelijk proces doorlopen, maar zolang er geen chemische analyses zijn uitgevoerd en onderzoekers eens goed naar het bewaard gebleven insect hebben gekeken, blijft het speculeren.”
In afwachting van analyses
Totdat het exemplaar aan een volledig wetenschappelijk onderzoek is onderworpen, zijn de meeste experts voorzichtig in hun uitspraken over het soort insect dat ingesloten zou kunnen zijn.
Gezien de verschrompelde staat van de vleugels zou het kunnen gaan om een volgroeid exemplaar van een gevleugeld insect dat zojuist uit zijn cocon is gekropen, zegt Ricardo Pérez-de la Fuente, paleo-entomoloog aan het Oxford University Museum of Natural History in het Verenigd Koninkrijk. Maar hij benadrukt dat het van groot belang is dat het insect formeel wordt onderzocht voordat iemand “voldoende geloofwaardige argumenten” kan aandragen voor een toeschrijving.
Thomas van de Kamp, entomoloog aan het Karlsruher Institut für Technologie, is een van de experts die het exemplaar hopen te bestuderen. Hij wil met behulp van een synchrotron een gedetailleerde röntgenscan in 3D maken en zo een grondige beschrijving van het insect mogelijk maken.
Net als veel insecten die in barnsteenfossielen zijn aangetroffen, kan het volgens hem om een soort gaan die in bomen leefde. Maar als het nieuwe exemplaar uitsluitend in opaal bewaard is gebleven, zou het een zeldzaam inkijkje in een heel andere omgeving kunnen bieden.
“Andere soorten insecten die in 3D bewaard zijn gebleven, zijn daarom zeer zeldzaam en kunnen onze inzichten uitbreiden,” zegt Van de Kamp.
Berger is naar eigen zeggen momenteel in gesprek met museumexperts en andere onderzoekers in de wereld over de manier waarop het wetenschappelijk onderzoek naar de vondst moet worden aangepakt. Daarna zal de steen waarschijnlijk in een museum worden tentoongesteld.
“Ik zou het fossiel aan een museum kunnen verkopen, ik zou hem ook kunnen schenken en ik zou hem in bruikleen kunnen geven, zodat hij aan het publiek getoond kan worden,” zegt hij. “Ik heb nog geen besluit genomen.”
Volg John Pickrell op Twitter.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
