Volgens klimaatdienst Copernicus was 2024 wereldwijd het warmste jaar ooit en werd de bovengrens van 1,5 graden Celsius opwarming voor het eerst overschreden. Het zijn berichten waar steeds meer mensen angst- en stressgevoelens door ervaren, ook wel bekend als klimaatdepressie.
Volgens letterkundige Massih Zekavat is het daarom belangrijk om vaker een positief geluid te laten horen. ‘Humor en satire kunnen milieubewustzijn en klimaatactie aanjagen,’ vertelt hij. ‘De boodschap wordt beter onthouden en de overtuigingskracht is groter dan bij voortdurend slecht nieuws.’
Leestip: Van wanhoop tot hoop: de klimaatcrisis in 15 foto’s
Zekavat onderzoekt al jaren milieu- en klimaatgerelateerde media-uitingen, waaronder films, series, latenightshows en spotprenten. Hij heeft een achtergrond in de literatuur- en cultuurwetenschappen en past theorieën en methoden uit dit vakgebied toe om de impact van geschreven, gesproken en visuele communicatie te duiden. Samen met collega-onderzoeker Tabea Scheel schreef hij er een boek over: Satire, Humor, and Environmental Crises.
De ondergang van de wereld
Een van de oudste voorbeelden van satire in de populaire media die Zekavat in zijn aanstaande boek Leveraging Satire for Environmental Advocacy: Creative Arts in the Chthulucene aanhaalt, is de film Dr. Strangelove uit 1964. Het scenario beschrijft de ondergang van de wereld doordat een Amerikaanse generaal een fout maakt die een allesvernietigende kernoorlog met de Sovjet-Unie ontketent.
Hoewel het hier niet direct over milieu en klimaat gaat, speelt regisseur Stanley Kubrick met het scenario wel in op een reële existentiële dreiging die veel wereldburgers in de Koude Oorlog angst aanjoeg. Pas later in de twintigste eeuw ging men klimaatverandering zien als een van de grootste bedreigingen van het leven op aarde.
Voorbeelden van ‘klimaathumor’ zijn er daarom vooral in de laatste decennia. Succesvol en baanbrekend daarin is de Amerikaanse animatieserie The Simpsons, die eind jaren tachtig debuteerde. Het programma is een satire op de westerse samenleving, waarbij serieuze thema’s als milieuschade en dierenwelzijn niet worden geschuwd.
Leestip: Deze 3 miljoen jaar oude schelp voorspelt hoe het klimaat zal veranderen
Zo ook in de aflevering Lisa the Vegetarian (1995). Dochter van het gezin, Lisa, besluit om vegetariër te worden na een bezoek aan een kinderboerderij. Ze krijgt te maken met weerstand van haar familie en vrienden – vooral van haar vader Homer, die een barbecue organiseert met 100 procent puur rundvlees. De aflevering zoomt op een satirische manier in op de vleesindustrie, sociale druk en het ongemak dat gepaard gaat met een bewuste levensstijlverandering.
Wegkijken van de existentiële dreiging
Misschien wel de bekendste uiting uit het satirische genre is Don’t Look Up. Deze film werd in 2021 uitgebracht door Netflix en leunde op een sterrencast, met Leonardo DiCaprio en Jennifer Lawrence in de hoofdrollen.
Het verhaal gaat over een komeet die de aarde nadert, een existentiële dreiging die door media en politici niet serieus wordt genomen. Zij kiezen er – bewust of onbewust – voor om ‘niet omhoog te kijken’, zoals de titel letterlijk benoemt. De naderende komeetinslag staat symbool voor de klimaatcrisis. Zekavat is echter kritisch over de film.
Leestip: Vijf keer werd de aarde getroffen door een massa-extinctie. Hoe kon dat gebeuren?
‘De vergelijking gaat mank,’ legt hij uit. ‘Klimaatverandering is geen plotselinge gebeurtenis, maar een proces dat zich langzaam voltrekt. Bovendien zijn de gevolgen voor iedereen anders. De machtigste en rijkste landen, organisaties en mensen op aarde zijn over het algemeen de grootste vervuilers, maar hebben er het minste last van. Wat dat betreft is het ironisch dat Don’t Look Up een Hollywoodfilm is. Zelfspot is een belangrijk ingrediënt van satire.’
Van entertainment naar infotainment
Ook onderzocht Zekavat diverse latenightshows, zoals Last Week Tonight with John Oliver, die er door een combinatie van grondig onderzoek en scherpe komedie in slagen entertainment te verheffen tot infotainment. Het beste Nederlandse voorbeeld hiervan is De Avondshow met Arjen Lubach.
Leestip: Hoe de Kleine IJstijd het dagelijks leven ontregelde
Zo behandelt Lubach in een aflevering uit seizoen 8 het thema fossiele brandstoffen. Op humoristische wijze legt hij uit waarom de energietransitie zo moeilijk is. Ondanks het zware onderwerp, sluit hij af met een hoopvolle boodschap: ‘Het is juist een buitenkans dat wij zo’n klein en rijk landje zijn, met ook nog zulke zware industrie. Want als het ons lukt om onze zware industrie te vergroenen, kan de rest van de wereld ons kopiëren.’
Rokende schoorstenen als tentakels
Tot slot deed Zekavat veel onderzoek naar spotprenten. Een Nederlandse cartoonist die veel verwijzingen maakt naar milieu- en klimaatvraagstukken, is Tjeerd Royaards. In de onderstaande spotprent reflecteert Royaards op de uitspraak (2021) van de rechtbank Den Haag dat Shell de eigen uitstoot voor 2030 met 45 procent moest reduceren. Dat deed hij door te spelen met het concept van een slakkenhuis – in het Engels ‘shell’.
‘De slak heeft rokende schoorstenen als tentakels, verbergt zakken vol geld en laat in zijn slijmerige kielzog een spoor van vernieling achter,’ legt Zekavat uit. ‘De setting onderstreept de ecologische rechtvaardigheid van de uitspraak. Aan de rechterkant zie je de rechtbank die de monsterlijke slak tot stoppen dwingt.’
Tijdelijk, zo bleek later: in november 2024 veegde het gerechtshof in Den Haag de uitspraak uit 2021 van tafel. Shell hoeft zich hierdoor toch niet extra in te spannen om de uitstoot te verminderen.
Onrechtvaardigheid en machtsmisbruik
Voor velen voelde de nieuwe uitspraak als een klap in het gezicht; het was weer een tegenslag in de strijd tegen klimaatverandering. Humor neemt die individuele pijn en teleurstelling niet weg, geeft Zekavat toe, maar heeft wel potentie om maatschappelijke impact maken. ‘Satire kan onrechtvaardigheid en machtsmisbruik feilloos blootleggen, maar dat betekent natuurlijk niet dat elke satirische boodschap tot positieve verandering leidt.’
Steun de missie van National Geographic en krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium. Word nu lid!
