Runen vormden het schrift van Germaanse volken, maar de geschiedenis ervan blijft een complex vraagstuk. Een recente vondst in een Noors graf, die de Svingerudsteen wordt genoemd, helpt een nieuw stukje van de puzzel te leggen. Niet eerder werd er zo’n oude runeninscriptie in steen gevonden.
Wat zijn runen?
Runen zijn het oudst bekende schrift van de Germaanse volken. Het Oudere Futhark was het meest gebruikte runenschrift, vooral in Scandinavië en delen van Duitsland. Ook in Nederland werden runen gebruikt, bijvoorbeeld door de Friezen, die een eigen variant van Futhark toepasten.
Leestip: Eeuwenoude boekrol uit Herculaneum ontcijferd door AI. Wat staat erin?
Runen werden vaak gekerfd in hout, steen of metaal. Om die reden bevat het schrift maar weinig ronde vormen: rechte lijnen waren gemakkelijker uit te snijden. Hout vergaat echter snel, en de Germanen gebruikten runen niet voor lange teksten. Dat maakt het lastig om de geschiedenis van het schrift te achterhalen.
De Svingerudsteen is een unieke vondst. In 2021 werden fragmenten ervan ontdekt in Svingerud, een archeologische nederzetting ten noorden van Oslo. Er waren al vermoedens dat het om een zeer oud exemplaar ging, en dankzij koolstofdatering is dat nu bevestigd: de steen is tussen 50 v.C. en 275 n.C. ingekerfd. De onderzoekers deelden hun bevindingen in het vakblad Antiquity, waarmee de steen officieel als de oudst bekende runensteen geldt.
Runen en raadsels
In Scandinavië en Noord-Europa werden runen vaak gekerfd om belangrijke gebeurtenissen of overledenen te herdenken. Soms dienden ze ook als eigendomsmarkeringen. Eén van de oudst gedateerde inscripties staat op een kam, met het woord ‘harja’. De precieze betekenis daarvan blijft onderwerp van discussie.
Leestip: Waarom zijn we onze doden gaan begraven?
De inscripties op de Svingerudsteen bevatten verschillende soorten runen. Sommige daarvan zijn in taalkundig opzicht lastig te plaatsen. De steen werd in meerdere gebroken stukken gevonden, die gezamenlijk een aantal inscripties vormen. Wat de tekst precies betekent, is ook hier moeilijk vast te stellen.
Een inscriptie met acht runen leest ‘ideberug’, mogelijk de naam van een vrouw in het graf. Een andere kerving toont het woord ‘runo’ (rune) en ‘fahido’ (schrijven). Het is mogelijk dat een naam deze tekst afsluit, maar door krassen is deze moeilijk te lezen. De naam lijkt met een ‘u’ te eindigen, wat zou kunnen betekenen dat de graveur vrouwelijk was.
Waar werd de Svingerudsteen voor gebruikt?
Het precieze doel van de steen is moeilijk vast te stellen. Enkele kervingen zijn ondiep gemaakt, wat zou kunnen wijzen op een oefening in het gebruik van een scherp gereedschap om runen in te graveren. In de tijd waarin de steen is gekerfd, was het schrift nog relatief onbekend bij de Germaanse volken.
Leestip: Hoe de Vikingen zich in de Middeleeuwen een weg door Nederland baanden
De onderzoekers stellen dat de steen ook een gedenkteken voor een overledene kan zijn geweest. Mogelijk werd de Svingerudsteen in eerste instantie gebruikt om het graf van één persoon te markeren. Later zou het in stukken zijn gebroken en over aanvullende graven verspreid. De runensteen moet verder onderzocht worden om te begrijpen hoe hij past in de ontwikkeling van het Germaanse schrift.
Steun de missie van National Geographic en krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium. Word nu lid!
