De ontdekking van neanderthalergraven in Irak in de jaren 50 en 60 van de vorige eeuw leidde tot veel discussie. In de Shanidargrot, te zien op de afbeelding onderaan, werden resten aangetroffen van 9 mensen, en in 2006 werd daar nog een tiende vondst aan toegevoegd.
Bij sommige onderzoekers wekte het de indruk dat neanderthalers hun doden doelbewust begroeven. Er werden zelfs restanten van pollen aangetroffen, alsof er bloemen bij het graf waren gelegd. Welke functie vervulden deze begraafplaatsen in de prehistorie? En hoe verschilden de begraafplaatsen van de neanderthaler en homo sapiens van elkaar?
Neanderthalers versus homo sapiens
Om die vragen te kunnen beantwoorden, analyseerden archeologen Omry Barzilai (Universiteit van Haifa) en Ella Been (Universiteit van Tel Aviv) begraafplaatsen van zowel neanderthalers als homo sapiens. Hun bevindingen werden gepubliceerd in vakblad L’Anthropologie.
Het onderzoek vond plaats in de Levant, een gebied dat delen van Syrië, Libanon, Israël en Palestina omvat. De twee soorten leefden hier ongeveer 120.000 tot 50.000 jaar geleden, en in die periode begonnen ze allebei hun doden te begraven. Barzilai en Been ontdekten opvallende overeenkomsten en verschillen.
Leestip: 4 verrassende feiten over ijsmummie Ötzi
We beginnen met de verschillen: neanderthalers begroeven hun doden vooral ín grotten, terwijl homo sapiens hun overledenen vaak ter aarde bestelden in open vlakten daaromheen. Beide groepen begroeven zowel mannen, vrouwen als kinderen. Van neanderthalers zijn er aanwijzingen dat ze ook baby’s begroeven.
In meerdere graven van neanderthalers vonden archeologen dierenhoornen of -kaken. Soms werden er zelfs gebruiksvoorwerpen ontdekt, zoals een platte steen die mogelijk diende als hoofdkussen. De moderne mens legde daarentegen vaker versieringen rond de graven, zoals schelpen en rood oker. Dat kan wijzen op het bestaan van religie of andere symboliek.
Begraafplaatsen als grensmarkering
Neanderthalers en homo sapiens kenden een nomadisch bestaan, maar keerden regelmatig terug naar dezelfde grotten. Zo’n grot bood voordelen: het was een veilige plek én een manier om een stuk land op te eisen. Door hun doden te begraven, konden vroege mensen hun territorium afbakenen. ‘Wanneer soorten elkaar tegenkomen, gaan ze grenzen trekken,’ zegt Barzilai. ‘Een grot is dan een kostbaar bezit.’
Als die theorie klopt, is het mogelijk dat beide soorten elkaars gebruiken herkenden of zelfs culturele ideeën uitwisselden. Archeoloog Graeme Barker van de University of Cambridge, die onderzoek deed in de befaamde Shanidargrot, ziet een verband tussen deze begraafplaatsen en latere landbouwgemeenschappen: ook zij gebruikten graven om hun land af te bakenen.
‘De theorie dat graven werden ingezet om een territorium af te bakenen, klinkt aannemelijk,’ zegt Barker. Toch houdt hij een slag om de arm. ‘Simpele antwoorden bestaan niet. En dergelijke theorieën vertellen zelden het hele verhaal.’
Wie begroef zijn doden eerder?
Volgens Barzilai en Been ontstonden de eerste begraafplaatsen, die dateren van zo’n 120.000 jaar geleden, in de Levant. De onderzoekers vermoeden dat ceremoniële begrafenissen zijn ontstaan toen de moderne mens in contact kwam met de neanderthaler.
Toen de neanderthaler ongeveer 50.000 jaar geleden vertrok uit de Levant, stopten ook homo sapiensen met het begraven van hun doden – alsof de noodzaak was verdwenen om grenzen te markeren.
Toch blijft Barker voorzichtig. ‘We weten nog maar weinig, vooral over Afrika. En sommige vondsten, zoals de mogelijke begraafplaats van Homo naledi in Zuid-Afrika, zijn omstreden. Er bestaat veel twijfel bestaat over de interpretatie ervan. Kennis uit die tijd leek soms op te komen en weer te verdwijnen, zonder echt een vast patroon te vormen.’
Meer lezen? Schrijf je in voor de gratis nieuwsbrief van National Geographic en ontvang wekelijks de favoriete verhalen van de redactie in je mail.
