Zware bosbranden in Patagonië worden gevoed door uitheemse dennen

In Patagonië, een van de meest afgelegen gebieden ‘aan het einde van de wereld’, werd de komst van de zomer altijd gezien als een zegen. De sneeuw begon zich terug te trekken, meren vulden zich met fris, helder smeltwater en het landschap kreeg weer kleur.

Maar in recente tijden boezemt de zomer de bewoners angst in. In maart werd de Comarca Andina, een sprookjesachtig bosgebied in de Argentijnse Sierra de la Patagonia, door een reeks zware bosbranden vrijwel in de as gelegd. De branden woedden langs de hele 42e breedtegraad en verwoestten binnen enkele dagen 220 vierkante kilometer natuurgebied. Drie mensen kwamen om en driehonderd huizen gingen in vlammen op.

In de buitenwijken van het stadje El Bolsón proberen twee bewoners de vlammen onder controle te krijgen. De brand ontstond op 24 januari 2021 door een kampvuur, duurde ruim 45 dagen en legde duizenden hectaren bos in de as.

Jesus Olmos herinnert zich hoe hij door een angstwekkend geraas en de geur van rook werd gewekt. Hij liep naar buiten en zag dat het hele bos rondom zijn boerderij in brand stond. Gastanks van naburige woningen ontploften als bommen terwijl een tong van vuur op zijn huis af raasde, voortgedreven door de harde wind. ‘Ik rende alsof ik het gebrul van een draak had gehoord,’ vertelt hij.

Zijn enige kans om het er levend van af te brengen was om meteen te vluchten. Voor zijn vee zette hij de staldeuren open, waarna hij door dichte wolken rook en al hoestend begon te rennen. Terwijl stukken verbrand vlees zich op zijn handen, gezicht en hals begonnen te vormen, liet hij zijn vorige leven achter zich.

Lees ook: In Patagonië zijn deze cowboys experts in het woeste landschap

Dit soort bosbranden worden beschouwd als vrij zeldzaam in deze dunbevolkte en afgelegen regio in de zuidpunt van Zuid-Amerika, die deels in Chili en deels in Argentinië ligt. Maar in de woorden van een Argentijnse wetenschapper is de brand van 2021 een ‘voorspelling’ van wat komen gaat, nu ook deze uitgestrekte regio van bergen, rivieren en bossen als gevolg van de klimaatverandering en de vestiging van mensen in voorheen ongerepte natuurgebieden (twee welbekende oorzaken van bosbranden in de wereld, van Californië tot Australië) wordt bedreigd.

In een noordelijke buitenwijk van het stadje El Hoyo, in de Argentijnse provincie Chubut, zijn de resten van een huis te zien dat tijdens de zware bosbrand van 9 maart 2021 is afgebrand.

Gustavo Zaninelli staat op de ruïnes van zijn zelfgebouwde huis, dat net twee weken klaar was toen het door een bosbrand werd verwoest. Hij wordt beschenen door het licht uit een rode lantaarn en staat naast de bakstenen haard, het enige onderdeel van het huis dat de brand heeft doorstaan.

Samen met zijn tante Olga zit Francisco bij een kampvuurtje in El Hoyo. Ze werken op de familieboerderij, die op 9 maart 2021 tijdens een bosbrand in vlammen opging.

Nu al leiden omstandigheden die het gevolg zijn van de opwarming van de aarde – droogte en hogere temperaturen – tot ‘rampzalige veranderingen’, in de woorden van experts in Argentinië. De situatie maakt ecosystemen in het gebied extra kwetsbaar en veroorzaakt meer en intensere natuurbranden, die worden gevoed door uitheemse dennen die het juist uitstekend doen in de aangetaste habitats.

Vroege start

Het bosbrandseizoen van dit jaar, dat nog maar enkele weken geleden is begonnen, heeft de sombere voorspellingen tot nu toe waargemaakt en heeft de zorgen over het volgende zomerseizoen onder de bewoners verder aangewakkerd. Tot dusver zijn er in drie van de vijf provincies van het Argentijnse deel van Patagonië vijftien bosbranden van uiteenlopende grootte uitgebroken.

Lees ook: Dodelijke Australische bosbranden creëren intens ‘vuuronweer’

Meerdere van deze branden kunnen niet tot staan worden gebracht en functionarissen vrezen dat als het weer niet omslaat, een van de branden zelfs Villegas en Manso kan bereiken en de tweeduizend inwoners van deze plaatsen tot evacuatie zal dwingen. En de branden hebben al levens gekost: eerder stortte een van de acht helikopters neer die bij het blussen worden ingezet, waardoor twee bemanningsleden omkwamen. Vorige week riep de Argentijnse regering de noodtoestand in het gebied uit, een situatie die naar verwachting een jaar lang gehandhaafd zal blijven.

‘Het feit dat dit zo vroeg in het seizoen gebeurt, is zeer opmerkelijk, maar het verrast me helemaal niet,’ zegt Thomas Kitzberger, die aan de Universidad Nacional del Comahue onderzoek doet naar de relatie tussen bosbranden en de klimaatverandering.

In de streek Puerto Patriada woedde in de zomer van 2015 een zware bosbrand. In het gebied groeien veel uitheemse Monterey-dennen, die zich aan geregelde bosbranden aanpassen en brandbaarder zijn dan inheemse boomsoorten.

Vorige winter werd in Patagonië de minste sneeuwbedekking in twintig jaar gemeten en moesten meerdere skioorden, waaronder La Hoya in Chubut, hun deuren sluiten. In het belangrijkste skigebied van Argentinië, de Cerro Catedral, lag zó weinig sneeuw dat er alleen op kunstmatig geproduceerde pistes geskied kon worden.

‘Talloze aanwijzingen duiden erop dat het noorden van Patagonië steeds droger en warmer wordt,’ zegt Kitzberger. ‘Die combinatie is explosief. Plantenweefsels bevatten te weinig water, en dat speelt een belangrijke rol in de ontbrandbaarheid van de vegetatie.’

Lees ook: ‘Vuurdrones’ en andere technologie ingezet bij grote bosbranden

Aslagen op de bodem van Patagonische meren gaan terug tot 15.000 jaar geleden, toen de enorme gletsjers in dit gebied zich terugtrokken en plaatsmaakten voor majestueuze wouden. Ooit deden bosbranden zich op natuurlijke wijze voor, wanneer ze ontstonden door blikseminslagen of vulkaanuitbarstingen, maar inmiddels worden de meeste van deze branden veroorzaakt door mensen. Volgens het Argentijnse ministerie van Milieu en Duurzame Ontwikkeling ‘ontstaan zeven procent van de natuurbranden in de Patagonische Andes door natuurlijke oorzaken en 93 procent door menselijke activiteiten.’

In het Argentijnse stadje Lago Puelo zit Mariano Olmos voor de resten van zijn afgebrande huis in de wijk Parcela 26. Hij moest voor zijn leven rennen om aan de vlammen te ontkomen en redde zijn hondje door het dier onder zijn jas te verbergen.

Opvallend is dat de brand die afgelopen zomer in de Comarca Andina woedde, uitbrak in het grensgebied tussen wildernis en stedelijke bebouwing. Deze uitgestrekte regio trekt sinds jaar en dag veel nieuwkomers aan, van de hippies in de jaren zestig tot miljardairs als de Italiaanse modeontwerper en ondernemer Luciano Benetton en de Britse magnaat Joseph Lewis in de jaren negentig, die tienduizenden vierkante kilometers aan natuurgebied in Patagonië hebben opgekocht.

El Bolsón, het zenuwcentrum van de Comarca Andina, telt nu 30.000 inwoners, driemaal zoveel als in 1991. Volgens de plaatselijke pers ontvingen schoolfunctionarissen onlangs zóveel aanvragen voor de plaatsing van nieuwe leerlingen op de 44 plattelandsscholen in de regio dat ze een deel ervan hebben moeten afwijzen.

‘Het grote probleem is dat mensen een droomleven in de natuur zoeken en naar deze afgelegen gebieden verhuizen,’ zegt Guillermo Defossé, die bosbouwecologie doceert aan de Universidad Nacional de la Patagonia Juan Bosco en al ruim dertig jaar natuurbranden bestudeert.

‘Naarmate de bevolking toeneemt, neemt ook het risico op bosbranden toe,’ zegt hij. ‘Als mensen in relatief ongerepte natuurgebieden willen gaan wonen, zouden ze zich eerst moeten verdiepen in de risico’s die dat met zich meebrengt. Ze zouden ook goed moeten weten hoe je bosbranden onder verschillende omstandigheden voorkomt en minimaliseert, en de gevolgen ervan opvangt.’

Brandbaarder dennenwouden

Maar zelfs met het oog op de bevolkingstoename en de klimaatverandering werden wetenschappers verrast door het feit dat het vuur juist in de Comarca Andina – een relatief klein gebied binnen het 1,3 miljoen vierkante kilometer grote Patagonië – zo fel brandde.

In tegenstelling tot andere bosgebieden in Patagonië bestaan de bossen van de Comarca Andina overwegend uit dennensoorten uit Noord-Amerika, die in de jaren zeventig zijn aangeplant op grasland waar geen vee meer werd geweid. Eind negentiende, begin twintigste eeuw, op het hoogtepunt van de wolhandel en de schapenteelt in Argentinië, maakte het oorspronkelijke oerbos in de regio plaats voor uitgestrekte weidegebieden. Maar in de jaren vijftig werd veel wol door synthetische vezels vervangen en stortte de schapenteelt in.

Lees ook: Bij bosbranden in Siberië komen grote hoeveelheden CO2 vrij

In de jaren zeventig begon de Argentijnse overheid aan een volledig gesubsidieerd herbebossingsprogramma om de houtindustrie in het gebied te stimuleren. Maar weinig mensen dachten destijds aan ecologie, milieu of klimaatverandering. Overheidsfunctionarissen meenden dat snel groeiende boomsoorten de beste oplossing waren, waarna er op grote schaal dennen in Patagonië werden aangeplant.

Een van de vijf afgebrande huizen van de familie Alvarez in de buitenwijken van El Hoyo.

In Lago Puelo, Argentinië, brengt een bouwvakker plaatmateriaal aan op het dak van een huis dat wordt hersteld. Het huis staat op een voormalige dennenplantage die tijdens de bosbrand van 9 maart 2021 tot de grond toe afbrandde.

In Lago Puelo maakt Roberto Vargas een stuk land vrij dat tijdens een bosbrand in de as werd gelegd.

Hoewel de sneller groeiende bomen hout van matige kwaliteit opleverden, floreerde de houtindustrie. Volgens Estela Raffaele, ecologe en onderzoekster van de Argentijnse Consejo Nacional de Investigaciones Científicas y Técnicas (CONICET), was de herbebossing van Patagonië een overhaast project, waarbij de verbreiding van de aangeplante boomsoorten niet in de gaten werd gehouden. ‘Dennen zijn veel ontbrandbaarder dan de oorspronkelijke boomsoorten in dit gebied, dus de mate waarin zich bosbranden in de regio voordoen, wordt beïnvloed door de invasie van deze coniferen.’

Volgens haar ‘weten we inmiddels dat dennen bosbranden gebruiken om nieuwe territoria te koloniseren. Het is vooral de Monterey-den die ons zorgen baart. De dennenappels van deze soort zijn zeer hard en gaan pas bij hoge temperaturen open. Als een dennenbos vlam vat, zetten deze kegelvruchten door het vuur uit en komen er miljoenen vuurbestendige zaden vrij.’

Als een bosbrand eenmaal is uitgewoed, hebben negentig procent van de Monterey-dennenappels zich geopend. Een paar maanden later is het omringende land bezaaid met zaailingen van de den en hebben inheemse soorten moeite om met deze jonge aanplant te concurreren om water en daglicht.

‘Bij elke bosbrand wordt de biodiversiteit drastisch beperkt, waardoor de juiste omstandigheden voor nieuwe bosbranden worden gecreëerd,’ zegt Raffaele. ‘Een jaar na de brand in de Comarca Andina telden we op één enkele hectare 400.000 zaailingen van de Monterey-den – een imposante invasie. Dennenbossen dunnen zichzelf tijdens hun groei uit: alleen de sterkste bomen overleven. De bomen die het niet overleven, blijven als dode stammen staan en ontbranden heel snel.’

In de wijk Parcela 26 in Lago Puelo, een stadje in de Argentijnse provincie Chubut, is een mobiele houtzagerij opgezet om de bewoners in staat te stellen geblakerde dennenbomen te verzagen en als bouwhout voor hun nieuwe huizen te gebruiken.

Wetenschappers ontwikkelen nu wiskundige modellen waarmee ze kunnen voorspellen hoe bossen door de opwarming van de aarde zullen veranderen. Uit de voorlopige resultaten van dat onderzoek komt naar voren dat er snel iets moet gebeuren om te voorkomen dat Patagonië een toekomst vol bosbranden en verslechtering van ecosystemen wacht. Volgens Kitzberger zijn sommige ecosystemen in Patagonië van cruciaal belang voor het algehele evenwicht van de natuur in de regio en dreigt het vermogen van wouden om water op te slaan door de klimaatverandering steeds kleiner te worden. Als voorbeeld noemt hij bossen van de lenga-schijnbeuk, een bladverliezende soort die inheems is in het zuidelijke Andesgebergte en op hoogten boven de negenhonderd meter groeit.

‘We zien dat deze bossen als gevolg van de klimaatverandering en van bosbranden als eerste zullen verdwijnen,’ zegt hij. ‘Ze zijn zeer gevoelig voor warmte en herstellen zich niet via hun wortelstelsel. We vrezen het ergste, want deze bomen spelen een belangrijke rol in de waterhuishouding.’

‘Zonder lenga-wouden zal de regen in de regio tot bodemerosie leiden en het water in modder veranderen, waardoor rivieren en meren niet genoeg water meer ontvangen. We zien nu al dat het debiet afneemt als gevolg van de lage waterstanden in de meren, naast een daling in de opwekking van waterkracht.’

Een stadje vecht terug

Toen El Bolsón een jaar geleden door de vlammen werd ingesloten, werden veel inwoners volledig verrast. Gustavo Zaninelli zag verbijsterd hoe het vuur in een mum van tijd kolossale dennen verslond. Hij had nog nooit een bosbrand meegemaakt en was juist bezig de laatste hand te leggen aan twee huizen die hij de afgelopen jaren had gebouwd – dat van hemzelf en dat van zijn zwager, tweehonderd meter verderop.

Lees ook: Aantal natuurbranden drastisch toegenomen – en sommige bossen zullen niet meer herstellen

‘We bleven binnenshuis schuilen totdat de hitte te groot werd,’ zegt hij. ‘Vanuit de verte zagen we het werk dat we juist hadden voltooid in vlammen opgaan. De wind was zó hard dat we brandende stukken hout honderden meters door de lucht zagen vliegen en verderop nieuwe branden zagen veroorzaken. Reusachtige dennen brandden in een paar seconden af. Het woud raasde en nam een kleur rood aan die het midden hield tussen die van bloed en de zonsondergang.’

In dit deel van het plaatsje Las Golondrinas, in de Argentijnse provincie Chubut, is een frambozenkwekerij geheel in vlammen opgegaan. Naar verluidt kwamen de allerbeste frambozen van Argentinië uit deze streek.

Een jaar later komt Olmos niet over als een man die alles is kwijtgeraakt. Naar eigen zeggen heeft iets in dat vuur hem nieuwe kracht gegeven. Hij werd door zijn buren als woordvoerder verkozen en is naar de Argentijnse hoofdstad Buenos Aires afgereisd om daar hulp voor zijn stadje te regelen. Maar ondanks allerlei beloften heeft El Bolsón amper steun ontvangen. ‘Ik weet niet wat erger is: bosbranden of bureaucratie,’ zegt hij lachend. ‘Uiteindelijk zullen we elkaar moeten helpen.’

In het stadje wordt nu een coöperatie opgezet voor de verkoop van regionale producten, onder de naam ‘Cooperativa revolucionaria flor de fuego’ – de ‘Revolutionaire coöperatie ‘Vrucht van het vuur’’. Het eerste project dat wordt aangepakt, is het inrichten van een speelruimte voor kinderen die geen plek meer hebben om te spelen. ‘Donaties zijn welkom,’ zegt hij.

Een maand geleden keerde Olmos terug naar zijn boerderij, waar hij zo goed en zo kwaad als het kan van het land probeert te leven terwijl hij is begonnen met de bouw van een nieuw huis. Van zijn tien varkens – die hij tijdens de bosbrand vrijliet – hebben er slechts twee de ramp overleefd. Eén ervan bleek drachtig te zijn en baarde kort na de brand een worp biggetjes. Omdat zijn schuren waren afgebrand, gaf hij de biggetjes aan buren die ook vee hadden verloren, zodat ze opnieuw konden beginnen. In zijn ogen vindt het leven altijd een weg en herrijst het uit de as.

Journalist en documentairemaker Guido Bilbao richt zich op de milieuproblematiek in Latijns-Amerika.

De Argentijnse fotograaf Alejandro Chaskielberg maakt voor zijn reportages over het milieu en over sociale kwesties vaak gebruik van nachtfotografie. Volg hem op Instagram.

Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeographic.com