Het Hogsback State Forest is een magisch bos met bedauwde varens en reuzenbomen die zijn bedekt met een pluizig korstmos genaamd ‘oudemansbaard’. Volgens de overlevering spraken de in mist gehulde heuvels en hoge watervallen van deze streek tot de literaire verbeelding van J.R.R. Tolkien, de in Zuid-Afrika geboren auteur van de trilogie In de ban van de Ring.
Hogsback is een paradijs voor de echte geelhoutboom, de nationale boom van Zuid-Afrika. Bosbouwbedrijven zijn dol op deze hoge, altijdgroene boom vanwege zijn gele meubelhout, en sinds de late negentiende eeuw is zestig procent van de Zuid-Afrikaanse geelhoutbossen geveld.
Het grootschalige verlies aan deze inheemse bossen heeft ernstige gevolgen gehad voor Zuid-Afrika’s enige inheemse papegaai, de Kaapse papegaai, die voor zijn voedsel en nestholen afhankelijk is van de geelhoutboom. Ook een virus dat vaak dodelijk is voor papegaaien en veer- en snavelrotziekte (PBFD) veroorzaakt, heeft zijn tol geëist. Over de oorsprong van het virus wordt nog gedebatteerd, maar uit onderzoek komt naar voren dat wilde papegaaien het bacil mogelijk van vogels in gevangenschap hebben overgenomen.
Tegenwoordig heeft de Kaapse papegaai de twijfelachtige eer Afrika’s zeldzaamste papegaaiensoort te zijn, met resterende populaties in drie geïsoleerde bosgebieden in de Zuid-Afrikaanse provincies Oost-Kaap, Limpopo en KwaZoeloe-Natal. Maar teams van toegewijde onderzoekers werken er hard aan om meer inzicht te krijgen in deze nog weinig bekende soort en om de neerwaartse spiraal van habitatverlies te stoppen.
Formidabel echtpaar
In de felle ochtendzon en gezeten op de rand van een holle boom, houdt een Kaaps papegaaienmannetje zijn gele kop aandachtig scheef. “Hij neemt ons op,” zegt Cassie Carstens, onderzoeksmanager van het Cape Parrot Project, een initiatief van de Wild Bird Trust. We zitten doodstil in een opstand van geelhoutbomen in het Hogsback State Forest. Dan zien we een flits van smaragdgroene veren en is het mannetje in een donker hol verdwenen, waar zijn vrouwtje waarschijnlijk eieren uitbroedt.
In het onderzoek naar de Kaapse papegaai vormen Cassie en zijn echtgenote Kate Carstens een formidabel team. Op zoek naar verborgen nesten banen ze zich een weg door doornige vegetatie. Ze trotseren de kilte van de vroege ochtend om de kwakende roep van de vogels te volgen, hun paringsrituelen te observeren en elk detail in hun gedrag te bestuderen.
Kaapse papegaaien zijn constant op zoek naar de zaden van de echte geelhout en vliegen daarbij over grote afstanden – met gemak een kleine honderd kilometer per dag – om bloeiende bomen te vinden. Maar als het voedsel van hun voorkeur niet beschikbaar is, passen ze zich aan en kunnen ze zich voeden met dertig soorten zaden, noten en vruchten. Onbekend is of deze alternatieven net zo voedzaam zijn als de geelhoutzaden.
Op een kleine boomgaard van pecannootbomen in het Hogsback-reservaat overhandigt Cassie me een notendop die vernuftig is opengebroken door een papegaai. Met zijn hand doet hij na hoe de vogel de noot met zijn linkerklauw vastgrijpt, hem omdraait en dan open knaagt.
Terwijl we door de hakhoutgaard van kale bomen lopen en de pecannoten onder onze voeten horen kraken, vertelt Carstens opgetogen hoe hij op een dag in februari bijna zeshonderd Kaapse papegaaien over de boomgaard zag vliegen.
Maar aan deze opstand zijn ook minder fraaie herinneringen verbonden. In de afgelopen jaren zijn hier zeven dode papegaaien gevonden. Volgens Carstens zijn sommige ervan mogelijk gedood door roofvogels, bijvoorbeeld sperwers, maar andere kunnen het slachtoffer van stropers zijn geweest.
Er zijn berichten over kinderen uit een naburig plaatsje die katapulten gebruiken om de vogels uit de lucht te schieten en ze levend voor 200 rand oftewel zo’n 13,50 euro te verkopen. Volgens vogelbeschermers getuigen dat soort incidenten van een gebrek aan kennis over en waardering voor een dier dat als een nationale schat gewaardeerd zou moeten worden.
Het echtpaar Carstens woont in het dorp Hogsback, met duizend inwoners en honderden Kaapse papegaaien. Bij het krieken van de dag of het vallen van de avond kun je hier zwermen van de zeldzame vogel zien overvliegen.
In een hotel in Hogsback praat ik bij het ontbijt met een groepje toeristen dat zich interesseert voor de tuinen van het plaatsje, met aparte namen als Fairy Realm (‘Sprookjesdomein’), ‘Labyrint’ en ‘Mirrors Gallery and Garden’. De bezoekers hebben nog nooit van de Kaapse papegaai gehoord en zijn verrast dat zulke zeldzame vogels meerdere keren per dag over de tuinen scheren.
Wanneer ik dit aan Kate Carstens vertel, is ze zichtbaar gefrustreerd.
“Dit gebied staat bekend als een mystieke plek van feeën en wouden,” zegt ze. “Maar we hebben hier ook deze magische vogel die inheems is in Zuid-Afrika, en toch weten veel mensen niets eens van het bestaan ervan.”
Papegaaienstamboek
Om de aanwezigheid van de Kaapse papegaai meer bekendheid te geven zette Colleen Downs, zoöloge aan de Universiteit van KwaZoeloe-Natal, de Cape Parrot Big Birding Day op, een jaarlijkse vogeltelling die in 2018 voor de twintigste keer wordt gehouden. Vrijwilligers en schoolkinderen worden de kustbossen ingestuurd om naar de zeldzame papegaaien of sporen van hun aanwezigheid te zoeken. In mei 2017 werden er zo’n 1500 vogels geteld.
“De aantallen zijn de afgelopen tien jaar stabiel gebleven, wat we niet hadden verwacht,” zegt Downs, die de vogels al tientallen jaren bestudeert.
Die stabiliteit is mede te danken aan wetgeving: iedereen die een Kaapse papegaai als huisdier wil houden, moet daarvoor een speciale vergunning aanvragen. Maar volgens Downs “betekent dat niet dat ze de vogels niet meer willen.”
Om het aantal gevangen vogels in de gaten te houden en te achterhalen waar ze vandaan komen, zocht Downs samenwerking met genetica Sandi Willows-Munro. Ze creëerden een officieel stamboek voor Kaapse papegaaien. Willows-Munro heeft moleculaire markers in het DNA van de vogels gevonden waarmee ze afzonderlijke papegaaien kan identificeren.
“Door een combinatie van genetische analyse en een goed bijgehouden stamboek is het mogelijk om vast te stellen of een papegaai in gevangenschap is geboren of in het wild is gevangen,” zegt Willows-Munro.
Er gloort hoop
Om de Kaapse papegaai de kans te geven in aantal toe te nemen, moet Zuid-Afrika tenminste achttien procent van zijn inheemse geelhoutbossen behouden, aldus Steve Boyes, wetenschappelijk directeur van de Wild Bird Trust. Boyes is ook National Geographic-onderzoeker en werkt aan het opzetten van een vogelreservaat van ruim 18.000 hectare.
Intussen beheert het Cape Parrot Project in het Hogsback State Forest een kwekerij van geelhoutbomen, vanwaaruit zaden en zaailingen aan telers in een naburig dorp geleverd worden. Wanneer de zaailingen ver genoeg zijn opgeschoten, worden de boompjes teruggekocht om te worden geplant.
Op een middag loopt Cassie trots door de minikwekerij in het dorp Sompondo, een groep huisjes in een vallei bij Hogsback. Het dorp is aan alle kanten omringd door hoge beboste heuvelruggen, waar het mozaïek van groentinten wordt doorspekt door watervallen.
In de zonwerende kas zorgt elke eigenaar voor een klein perceeltje van jonge geelhoutboompjes in verschillende stadia van ontwikkeling. Op dit moment gaat het vooral om spruiten met wat bladeren in rijen potten.
Maar deze miniboompjes zullen over niet al te lange tijd in de omringende heuvels wortelschieten, daar hoog opschieten en tot volwassen bomen met weelderige kruinen uitgroeien, waarin opnieuw het gekwetter van Zuid-Afrika’s enige inheemse papegaai zal klinken.
