Het is bekend dat de walvishaai de grootste vis is die in de oceanen rondzwemt, maar wat is de grootste zoetwatervis ter wereld? Het antwoord op die ogenschijnlijk simpele vraag blijft een mysterie dat net zo duister is als de rivieren in Zuidoost-Azië waarin het dier klaarblijkelijk leeft.
Officieel gaat de zwaargewichttitel naar de Pangasianodon gigas, een bepaalde soort reuzenmeerval, waarvan in 2005 in het noorden van Thailand een exemplaar werd gevangen dat maar liefst 293 kilo woog. Maar onderzoekers vermoedden al langer dat er nog grotere vissen bestaan. Een diersoort die daarvoor in aanmerking kwam was de mysterieuze reuzenzoetwaterpijlstaartrog.
Inmiddels zijn er steeds meer aanwijzingen dat hun vermoeden klopt. Uit een recent onderzoek naar Indonesische rivieren blijkt dat een soort die bekendstaat als de reuzenzoetwaterpijlstaartrog inderdaad nog een stuk zwaarder kan worden dan de reuzenmeerval. Een visser in Zuid-Sumatra zou zelfs zo’n soort rog hebben gevangen die rond de 400 kilo woog, twee keer zoveel als een volwassen berggorilla. Volgens onbevestigde berichten zouden ook op Borneo roggen zijn gevangen van dergelijke omvang, of zelfs groter.
Zeb Hogan, visbioloog aan de Amerikaanse University of Nevada, Reno en National Geographic Explorer, is al vijftien jaar op zoek naar de grootste soort zoetwatervissen op aarde. Naar zijn zeggen is het bijna onmogelijk om de berichten officieel te bevestigen, maar hij is ervan overtuigd dat reuzenroggen een recordomvang kunnen krijgen. In Cambodja en Thailand, waar hij met name op zoek ging naar dergelijke reusachtige roggen, doen verhalen de ronde over roggen van bijna vijfhonderd kilo. “Deze verhalen van Sumatra en elders verrassen me niet,” aldus Hogan. “Waarschijnlijk is de reuzenzoetwaterpijlstaartrog inderdaad de grootste zoetwatervis ter wereld.”
Het is inmiddels in ieder geval duidelijk dat het belangrijk is om de soort te onderzoeken, aangezien de aantallen van sommige roggenpopulaties afnemen, net als die van andere grote zoetwatervissen. Uit recent onderzoek bleek dat de populaties van zoetwaterreuzen wereldwijd hard zijn teruggelopen met bijna negentig procent in de afgelopen vier decennia. Die daling is twee keer zo groot als die van het aantal gewervelde dieren op het land of in de oceanen.
Giftig maar nieuwsgierig
De meeste mensen kennen alleen roggen die in zee leven, maar in rivieren en meren over de hele wereld zijn tientallen soorten roggen te vinden. Van de meeste weten we maar weinig af, en dat geldt ook voor de reuzenzoetwaterpijlstaartrog. Deze werd in 1852 voor het eerst beschreven door de Nederlandse ichtyoloog Pieter Bleeker, die de vis waarnam in Indonesië. Daarna raakte het dier zo goed als vergeten, totdat het in 1990 als een nieuwe soort werd omschreven. Vervolgens ontdekten wetenschappers in 2008 dat deze nieuwe soort dezelfde was als die al door Bleeker was beschreven, waarna de officiële naam voor het dier Urogymnus polylepis werd.
Een belangrijke reden dat wetenschappers zo weinig afweten van reuzenzoetwaterroggen, is dat ze zich verstoppen op de rivierbodem. Ze worden niet als een eetbare vis gezien in Zuidoost-Azië, waardoor vissers nauwelijks naar ze op zoek gaan, hoewel ze soms wel in een net verstrikt raken. Als ze worden gevangen, verzetten de pijlstaartroggen, die zo groot zijn als een auto, zich hevig. Er zijn verslagen van boten die urenlang over de rivier werden voortgesleept door een aan een vishaak gevangen rog.
Hoewel ze een giftige, gekartelde stekel hebben die bijna vier meter lang kan worden, zijn deze dieren vreedzaam en nieuwsgierig van aard, aldus Hogan. Hij zag meer dan vijftien jaar geleden voor het eerst een reuzenzoetwaterpijlstaartrog in de Mekong in Cambodja. Later ging hij samenwerken met Thaise onderzoekers en recreatievissers op de rivier Mae Klong, in de buurt van Bangkok. Hij en zijn team hebben in de loop van de jaren verschillende zeer grote vissen gevangen, maar ze zijn er nooit in geslaagd om een officieel recordgewicht te meten.
Geloofwaardige verhalen
Eind november ga ik met Mohammed Iqbal, bioloog aan de Sumatraanse Sriwijaya University, op pad om een melding te onderzoeken van een mogelijke recordvangst in een klein dorp in Zuid-Sumatra, waar een visser met de naam Kamar in 2016 bij toeval een reuzenzoetwaterpijlstaartrog ving.
We varen vier uur lang over de onrustige rivier de Musi in een oude, houten speedboot. Onderweg komen we in een aantal heftige stortregens terecht terwijl we langs verschillende palmolieplantages en stukken omgekapt woud varen. Samen met de enorme schepen die steenkool stroomopwaarts brengen, zijn de tekenen van de grote invloed van de mens op het ecosysteem overal zichtbaar.
Tot 2016 bestonden er geen officiële waarnemingen van reuzenzoetwaterpijlstaartroggen in Sumatra. Toen begon Iqbal kranten- en internetverslagen te verzamelen van een tiental vangsten van roggen in de lokale rivieren. In verschillende verhalen was sprake van enorme roggen. De grootste zou zijn gevangen in de monding van een riviertje met de naam Bungin. Hij hoorde dat het dier rond de vierhonderd kilo zou hebben gewogen.
Rond de middag komen we eindelijk aan bij het vissersdorp aan de Bungin, dat bestaat uit enkele houten huizen op palen, zodat de woningen bij vloed niet onderlopen.
Terwijl een volgende regenbui over het dorp trekt, vertelt visser Kamar, die slechts één naam heeft, over zijn vangst. Drie jaar geleden zette hij op een dag zijn net uit in het open estuarium waar verschillende rivieren uitmonden in de Zuid-Chinese Zee. Hij kwam pas de volgende ochtend terug, in de hoop dat hij vis had gevangen die hij zelf kon eten en kon verkopen. Tot zijn verbijstering trof hij een gigantische pijlstaartrog in zijn net aan. De vis was veel te zwaar om aan boord te hijsen, aldus Kamar, dus sleepte hij het net met de vis erin achter zijn boot aan terug naar het dorp.
Er waren vijftien mannen voor nodig om de rog uit het water te tillen en aan land te brengen. Volgens de mannen hadden zij nog nooit zo'n enorme rog gezien. Ze leenden een grote weegschaal van een lokale visopslag om het dier te wegen. Volgens Kamer woog de vis “bijna vierhonderd kilo”. Wist hij dat hij daarmee de grootste zoetwatervis ter wereld ving? Hij schudt zijn hoofd van niet.
De vraag is of we Kamar op zijn woord kunnen geloven. Maar zijn verhaal wint aan geloofwaardigheid doordat de vis niet alleen werd gewogen, maar hij ook het vel van de rog bewaarde nadat het dier was schoongemaakt en het vissenvlees was verkocht. De huid is sindsdien verdroogd, maar wijst, gezien de omvang, op een rog van bijna drie meter breed, wat vermoedelijk groot genoeg is om een record te zijn.
Hoewel de Bungin-rog werd gevangen in het brakke water in de riviermonding, is Iqbal ervan overtuigd dat het om de zoetwaterrog Urogymnus polylepis gaat, gezien de vorm en kenmerken. De andere roggen waarover Iqbal informatie vond, werden stroomopwaarts in rivieren gevangen, soms op wel honderd kilometer van de oceaan. “Het ziet ernaar uit dat deze soort in zoetwater leeft, maar ook tegen zoutwater kan,” zegt hij.
Eerder in 2019 deed Iqbal een soortgelijk onderzoek naar kranten- en online verslagen van vangsten van reuzenzoetwaterpijlstaartroggen op Borneo. Hij ontdekte nog enkele voorbeelden van vissen die vermoedelijk zwaarder waren dan 293 kilo, het gewicht van de reuzenmeerval die nu recordhouder is.
In een vissersdorp aan het Danau Melintang op Kalimantan meldden enkele vissers afgelopen maand dat ze onlangs nog roggen hadden gevangen. Een van de vissers, El-Hadji Janadi, stelt dat hij vorig jaar een rog van ruim tweehonderd kilo ving met een honderd meter breed sleepnet dat hij over de bodem van het meer trok. “Het was niet mijn bedoeling om de pijlstaartrog te vangen,” vertelt hij me. “Het vlees levert nauwelijks iets op.”
Afnemende populaties
Wetenschappers vrezen dat de reuzenzoetwaterpijlstaartrog zal uitsterven voordat vast is komen te staan hoe groot het dier kan worden en welke andere geheimen hij nog heeft. Het dier wordt in heel Zuidoost-Azië bedreigd door de visserij en aantasting van zijn leefgebied, maar ook vervuiling vormt een groot gevaar, vertelt Mabel Manjaji-Matsumoto. Deze marien bioloog aan de Universiti Malaysia Sabah bestudeert de soort al sinds het midden van de negentiger jaren. Volgens haar zorgt wegvloeiende mest van de palmolieplantages ervoor dat delen van de rivieren in het oosten van Maleisië “alle kleuren van de regenboog” hebben, wat een gevaar vormt voor veel dieren in de rivier, zoals de reuzenzoetwaterpijlstaartrog.
Drie jaar geleden stierven minstens zeventig reuzenpijlstaartroggen in de rivier de Mae Klong in Thailand door afvalwater van een ethanolfabriek. De kadavers van de vissen kwamen naar de oppervlakte en dreven als neergestorte ufo's de rivier af, wat een schokkend tafereel opleverde voor de plaatselijke bewoners. Uit een onderzoek dat naar aanleiding van het incident werd ingesteld, bleek dat er aanzienlijke hoeveelheden cyanide in de rivier waren geloosd.
Vorig jaar deden Thaise onderzoekers van de Chulalongkorn University in Bangkok voor het eerst een grootschalige studie waarbij roggen van de populatie in de Mae Klong een tag kregen, om meer te weten te komen over de beweging van de roggen. De wetenschappers ontdekten dat er veel minder exemplaren waren dan voor de afvallozing, en dat er nauwelijks nog grote dieren waren.
Dierenarts Nantarika Chansue, die leiding gaf aan het door National Geographic Society gefinancierde tagproject, stelt dat er waarschijnlijk geen pijlstaartroggen van meer dan driehonderd kilo in de Mae Klong over zijn. “Het ging redelijk goed met deze populatie, maar door de ongecontroleerde vervuiling is er een zeer grote kans dat ze verdwijnen,” zegt ze. Ze voegt daaraan toe dat de roggen inmiddels ook een gewilde vangst zijn voor de beginnende handel voor aquaria.
Voor Hogan gaat de zoektocht naar meer kennis over pijlstaartroggen - en alle andere bedreigde reuzenvissen - door. Hij wijst erop dat er een nog niet bestudeerde, maar relatief gezonde populatie leeft in de Cambodjaanse Mekong, waar de biodiversiteit groot is. Daarin zijn ook andere zeldzame dieren te vinden, zoals de Irrawaddydolfijn en de Cantors reuzenweekschildpad.
“Het gaat er niet alleen om te ontdekken welke vis de grootste is,” zegt hij. “Het is goed mogelijk dat dat de reuzenzoetwaterpijlstaartrog is. Maar het is in ieder geval duidelijk dat we meer moeten doen om deze vissen te beschermen, voordat ze voor altijd verdwijnen.”
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
