Het wordt misschien tijd om mensen niet zomaar ‘een rat’ te noemen.
Uit eerder onderzoek is namelijk gebleken dat deze zo gehate knaagdieren hun kameraden te hulp schieten, zich ratten kunnen herinneren waardoor ze zijn geholpen – en dat die hulp wederzijds is.
Uit een nieuwe studie die aansluit op deze aanwijzingen voor de aanwezigheid van empathie bij ratten blijkt nu dat gedomesticeerde ratten hun soortgenoten bij voorkeur geen kwaad doen.
Voor het nieuwe onderzoek, dat op 5 maart werd gepubliceerd in het tijdschrift Current Biology, werden ratten getraind om een smakelijk suikerklontje te bemachtigen door een hendel over te halen. Maar als het overhalen van de hendel ertoe leidde dat de rat ernaast een milde schok kreeg, stopten meerdere ratten met het bedienen van die handel en stapten over op een andere hendel.
Voorkomen dat je anderen schade toebrengt – ‘harm avoidance’of ‘harm aversion’in het Engels – is een welbekend gedragspatroon bij mensen, dat wordt gereguleerd door de hersenregio cortex cingularis anterior(CCA). Bij andere tests bleek dat dit soort gedrag ook bij ratten door de CCA wordt aangestuurd. Het is voor het eerst dat wetenschappers hebben aangetoond dat de CCA noodzakelijk is voor harm avoidancebij een niet-menselijke soort.
De overeenkomst tussen mensen- en rattenhersenen is “om twee redenen superspannend,” zegt Christian Keysers van het Nederlands Herseninstituut en medeauteur van de nieuwe studie. Ten eerste duidt het erop dat dit gedragspatroon diep is verankerd in de evolutie van zoogdieren.
Ten tweede zou het onderzoeksresultaat een reële bijdrage kunnen leveren aan de behandeling van mensen die leiden aan psychiatrische stoornissen als psychopathie en sociopathie, bij wie de werking van de CCA is aangetast.
“We hebben momenteel geen werkzame medicijnen om de agressie in antisociale individuen te verminderen,” zegt Keysers. Als de wetenschap erachter zou kunnen komen hoe zij de natuurlijke harm avoidancekan verhogen of herstellen, zou dat een belangrijke behandelmethode kunnen opleveren.
‘Menselijke’ ratten
Bij het eerste experiment werden 24 ratten van beide seksen door Keysers en zijn team getraind om twee verschillende hendels over te halen. De beloning bestond uit een lekkernij, totdat de dieren een voorkeur voor een van de hendels ontwikkelden. Op dat moment veranderden de wetenschappers de spelregels: als een rat zijn of haar favoriete hendel overhaalde en de lekkernij in ontvangst nam, kreeg de rat ernaast een milde schok in een van de pootjes.
Negen van de ratten die hun buren hoorden piepen als gevolg van het schokje, stopten meteen met het overhalen van hun favoriete hendel en stapten over op een andere hendel, waarachter eveneens een lekkernij schuilging.
De onderzochte ratten vertoonden een hele reeks verschillende reacties, wat Keysers verraste. Zo haalde één rat geen enkele hendel meer over nadat hij het eerste schokje [bij een naburige rat] had opgemerkt en was kennelijk van streek. Andere ratten waren domweg onverschillig. Zulke verschillende responsen zijn volgens Keysers “ook interessant, want ze duiden erop dat we een overeenkomst zien met de individuele verschillen tussen mensen.”
Ook wat betreft de grenzen aan hun empathie leken ratten op mensen. Als het experiment werd herhaald met een beloning van drie lekkernijen, veranderde het gedrag van de ratten die eerder nog op een andere hendel waren overgestapt om hun buren geen leed te berokkenen: ze gingen nu hun eigen, egoïstische gang.
“Ik vond dat wel geestig, maar het laat ook iets eerlijks en waarachtigs zien,” zegt Peggy Mason, een neurobiologe van de University of Chicago die niet bij de nieuwe studie was betrokken.
Voor het tweede deel van het experiment werd de cortex cingularis anterior van de ratten die eerder harm aversion hadden vertoond, door Keysers en zijn team tijdelijk verdoofd. Fascinerend genoeg stopten deze verdoofde ratten met het ontzien van hun buren als het experiment werd herhaald.
Egoïstisch of altruïstisch?
Al met al roepen de resultaten de vraag op of het gedrag van de ratten duidt op egoïsme (bijvoorbeeld omdat ze zichzelf gerust probeerden te stellen) of dat de dieren hun buren werkelijk wilden ontzien.
De ratten die op een andere hendel overstapten, “ondergaan [via hun piepende buren] een plaatsvervangende ervaring die voor hen onaangenaam is,” zegt Mason. “Wij mensen zijn op basaal zoogdierniveau hetzelfde als ratten, en onze motieven zijn waarschijnlijk evenmin erg verschillend.”
Ook Jeffrey Mogil, onderzoeker sociale neurologie aan de McGill University in Canada, vindt dit een fascinerend debat. Zijn deze ratten nu “echt altruïstisch of doen ze het vooral om zichzelf beter te voelen omdat ze gestrest worden wanneer ze zien dat een andere rat een schokje krijgt? Helpen ze zichzelf of de andere rat door te stoppen met het overhalen van de hendel?”
Volgens Keysers is het beantwoorden van die vraag niet eenvoudig. Zo zijn de redenen waarom mensen goede daden verrichten al net zo complex.
Maar hij vindt het fascinerend dat de impuls om anderen geen schade te berokkenen, wat de motieven daarvoor ook zijn, minstens 93 miljoen jaar oud moet zijn en uit een tijdperk stamt waarin mensen en ratten evolutionair gezien hun eigen weg gingen.
Er zijn nog talloze andere overeenkomsten tussen ratten en mensen: zo kunnen ratten net als mensen verslaafd worden aan middelen als cocaïne; zijn ze zich bewust van hun eigen kennis(een concept dat ‘metacognitie’ wordt genoemd); en vertonen ze gewelddadig gedrag als hun omgeving overbevolkt raakt.
In een wereld waarin het wemelt van de conflicthaarden, is het volgens Keysers “misschien geruststellend dat er al zo lange tijd iets in onze genen aanwezig is” dat uiteindelijk het vreedzame samenleven bevordert.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
