Zittend op haar troon in het hart van een honingbijenkolonie regeert de koningin over alle aspecten van haar koninkrijk: van de manier waarop werkers voedsel vinden tot de bouw van nieuwe raten.
Deze indrukwekkende prestatie is mogelijk dankzij onzichtbare chemische bestanddelen, zogeheten feromonen. Wanneer de onderdanen de koningin verzorgen, pikken ze de informatierijke moleculen op die ze vervolgens door de kolonie verspreiden.
Deze chemische berichten worden via de lucht, over land en zelfs in water verzonden. Ze gaan onder meer over de beschikbaarheid om te paren en territorium, maar omvatten ook routebeschrijvingen naar voedsel.
“Een feromoon is een signaal dat vanuit het standpunt van de afzender is geëvolueerd,” zegt Tristram Wyatt, zoöloog aan de Universiteit van Oxford in het VK. Hij bestudeert de evolutie van feromonen.
Zo voorkomt één feromoon van honingbijen bijvoorbeeld dat werkbijen een andere koningin kronen, waardoor de heerschappij van de vorst wordt gegarandeerd. (Lees hoe mensen geuren, de universele dierentaal, kapen.)
Bij een mug daarentegen, die een dier opspoort aan de hand van diens geur, is hiervan geen sprake omdat het dier de geur niet in zijn eigen voordeel afgeeft.
Lastige zoogdieren
Hoewel onze kennis van feromonen de afgelopen decennia enorm is toegenomen, hebben wetenschappers het eerste feromoon pas in 1959 geïdentificeerd. Dat betrof bombykol, de geur van de vrouwelijke zijdevlinder.
Het ‘parfum’ van de vrouwelijke vlinder kan kilometers ver dragen en bereikt uiteindelijk de feromoonreceptoren op de antennes van een mannetje. Wanneer hij een luchtzak raakt die de chemische stof bevat, vliegt hij zigzaggend omhoog tot hij een andere raakt. Zo volgt hij het chemische spoor terug naar het vrouwtje.
Geursignalen werken ook goed onder water. Vissen en schaaldieren hebben een sterk ontwikkeld reukvermogen om ze te detecteren.
Amerikaanse kreeften paren in privéholletjes. Door middel van de feromonen in hun urine maken dominante mannetjes hun rang kenbaar en lokken zo vrouwtjes naar hun hol.
Zoogdieren hebben een gecompliceerdere lichaamschemie en complexer gedrag, waardoor hun reactie op geursignalen, zoals feromonen, lastiger te meten is.
Wetenschappers hebben ontdekt dat sommige gedomesticeerde soorten, zoals varkens, honden, paarden, ratten en muizen, op geursignalen en feromonen reageren. De diep in hun neus gelegen sensorische neuronen sturen signalen om te handelen naar het limbisch systeem van de hersenen. Dit is een primitief deel van de hersenen dat emoties en het geheugen reguleert.
Laboratoriummuizen zijn sociale dieren. Ze gebruiken feromonen om allerlei informatie, waaronder dominantie, uit te drukken via de chemische stoffen in hun urine. Naarmate mannetjes machtiger worden in de groep, scheiden ze meer urine-eiwitten uit om hun status en daarmee hun aantrekkelijkheid kenbaar te maken voor vrouwtjes.
‘Stink flirting’
Enkele wetenschappers hebben feromonen en geursignalen bij wilde dieren bestudeerd, zoals de ringstaartmaki’s van Madagaskar.
De mannetjes van deze boombewonende primaten wrijven de afscheiding uit hun pols- en schouderklieren op hun staarten en wuiven de geur richting de vrouwtjes. Dit wordt ‘stink flirting’ genoemd. Christine Drea en haar collega’s van Duke University hebben 122 verschillende bestanddelen gevonden in de afscheidingen van mannelijke maki’s.
Onderzoekers van de Universiteit van Tokyo hebben het geurprofiel onlangs uitgebreid. Ze vonden drie extra chemische stoffen, aldehyden genaamd, die ervoor zorgen dat de vrouwtjes langer in de buurt van de geuren van een mannetje blijven.
“We waren verrast dat de geuren die in dit onderzoek zijn geïdentificeerd, relatief lekker ruiken voor mensen. Fruitig en bloemig.” Dat zegt Kazushige Touhara, medeauteur en biochemicus aan de Universiteit van Tokyo.
Om als seksferomonen te worden beschouwd, moet volgens Touhara worden aangetoond dat deze geuren alleen effect hebben op maki’s en dat ze hun paringskansen vergroten. Als dat het geval is, zijn het de eerste seksferomonen die ooit bij primaten zijn gevonden.
Wyatt zegt dat mensen een goed reukvermogen hebben, maar dat er geen wetenschappelijke consensus is dat we seksferomonen hebben. Aangezien we zoogdieren zijn, gebruiken we waarschijnlijk een andere vorm van chemische communicatie, zoals het detecteren en mijden van mensen met infecties of ziekten.
Hormonaal gedrag
Hormonen fungeren ook als geursignalen.
In een onderzoek dat in Hormones and Behavior is gepubliceerd, ontdekten wetenschappers dat mannen de geur van een vrouw aantrekkelijker vonden wanneer ze ovuleerde en daarom op haar vruchtbaarst was. Dat komt waarschijnlijk omdat mannen cyclische veranderingen in de hormonen van vrouwen kunnen detecteren, zoals een verhoging van oestrogeen.
Ook het bekende hormoon testosteron zorgt ervoor dat het gedrag van veel mannelijke dieren verandert. Mannelijke Afrikaanse olifanten kennen elk jaar een periode van een maand waarin hun testosteronniveau piekt. Dit wordt musth genoemd. Ze zijn dan bereid tegen andere mannetjes te vechten om de dominantie over een kudde.
Een mannetje in musth is agressiever en geïnteresseerder in paren dan een bronstig hert. Jonge mannelijke olifanten geven tijdens de musthperiode daarentegen een geur af die naar honing ruikt. Andere mannetjes kunnen hieruit opmaken dat ze geen bedreiging vormen.
Kalmerende geuren
Andere doeleinden van feromonen zijn navigatie, jongen voeren en zelfs kalm blijven.
Tijdens het foerageren laten verschillende soorten mieren ‘spoorferomonen’ achter. Hiermee vormen ze een soort chemisch kruimelspoor om zichzelf en elkaar naar de beste voedselbronnen te leiden.
Pasgeboren jongen van het Europees konijn reageren op een feromoon dat vrijkomt uit de klieren rond de tepels van de moeder, waardoor ze de tepels snel kunnen vinden en kunnen gaan drinken. Het feromoon zit ook in de moedermelk.
Je realiseert het je misschien niet, maar ook in ons eigen huis circuleren geheime geuren.
Huiskatten hebben geurklieren op hun kop en wrijven de geur op voorwerpen, andere dieren en mensen. Dit gedrag wordt ‘stoten’ genoemd en heeft een kalmerend effect op je harige vriend.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
