Bamboehaaien lopen. Ninjalantaarnhaaien geven licht in het donker. Walvishaaien kunnen tot wel driehonderd jongen tegelijk dragen. Deze bevinden zich in verschillende foetale stadia en hebben verschillende vaders. Zebrahaaien kunnen zich ‘maagdelijk voortplanten’.
Dit zijn slechts enkele voorbeelden van de fascinerendste ontdekkingen over haaien van het afgelopen decennium. Voor zover bekend bevolken ongeveer vijfhonderd soorten van deze getande vissen onze wateren. Hun omvang varieert van enkele centimeters tot het formaat van een bus. En wetenschappers weten nog lang niet alles over de meeste van hen. In 2000 ontdekten wetenschappers dat de haaienpopulaties dramatisch afnamen over de hele wereld. Sindsdien is het onderzoek naar haaien flink opgevoerd binnen veel onderzoeksgebieden, van paleontologie tot neurowetenschap en biomechanica.
Een kwart eeuw later is een ding duidelijk: haaien zijn niet de gevoelloze moordenaars die vaak in de hedendaagse cultuur worden afgeschilderd. Om te beginnen hebben deze vissen grote hersenen die per soort in grootte variëren.
“Jouw hersenen lijken op die van een haai,” aldus Kara Yopak, assistent-professor Vergelijkende neuroanatomie aan de University of North Carolina Wilmington. Als een van de meest primitieve wezens op aarde ontwikkelden haaien zelfs als eersten ‘de blauwdruk van de hersenen van gewervelden’, zoals zij het noemt. Deze omvat bekende structuren zoals reukkolven, de kleine hersenen en delen van de voor- en middenhersenen.
“De grootste misvatting is dat haaien voorgeprogrammeerde vreetmachines met kleine hersenen zijn,” zegt Yopak. “Ik weet inmiddels dat dat niet zo is.”
Naarmate we meer te weten komen over haaien, zien we ook de noodzaak om de vele soorten te beschermen. Twee derde ervan wordt bedreigd door overbevissing, klimaatverandering, verlies van habitat en stropen. Een onderzoek suggereert dat als het aantal beschermde zeegebieden met slechts drie procent zou worden uitgebreid, 99 van de meest bedreigde haaiensoorten mogelijk kan worden gered. Veel van hen zijn toppredators die hun ecosysteem in evenwicht helpen houden.
Hier volgen nog enkele bevindingen die onze kennis van haaien op zijn kop hebben gezet.
Haaien reizen veel verder dan gedacht.
Onderzoekers als Barbara Block, een marien bioloog aan de Stanford-universiteit, hebben haaien voorzien van GPS-zenders om ze te volgen en hun geheime levens bloot te leggen.
Wetenschappers dachten eerder dat witte haaien bij Californië altijd dicht bij de kust blijven en daar op zeeleeuwen en zeehonden jagen. Dankzij geavanceerde volgtechnologieën kunnen wetenschappers de haaien nu langere tijd volgen. Block en haar collega’s ontdekten dat de roofdieren elke winter duizenden kilometers naar een gebied met warm water in de Stille Oceaan zwemmen, waar ze onverklaarbare nachtelijke duiken maken.
Satellietbeelden leken erop te wijzen dat er geen voedsel was in dit gebied ter grootte van Colorado in de Stille Oceaan, dat sindsdien het ‘white shark café’ wordt genoemd. Dat was echter niet het geval. Wetenschappers ontdekten dat het gebied rijk is aan garnalen, wormen, grootoogtonijn, inktvis en allerlei diepzeedieren. Nu bekend is dat deze trek zo cruciaal is voor de levenscyclus van witte haaien, proberen natuurbeschermers hier een UNESCO-werelderfgoedlocatie van te maken.
De afgelopen jaren is een witte haai genaamd Mary Lee een lokale beroemdheid geworden aan de Amerikaanse oostkust. Ze zwemt op en neer tussen Bermuda, Florida en Jersey Shore en verrast wetenschappers met haar frequente uitstapjes. Mary Lee is niet meer gezien sinds 2017, maar is wel actief op Facebook en Twitter.
Andere haaiensoorten zijn minder bereisd en ondernemen geen legendarische migraties. In 2014 was Lydia de eerste geregistreerde witte haai die de Atlantische Oceaan overstak. En in 2017 brak een walvishaai met de naam Anne alle records door in iets meer dan twee jaar tijd bijna twintigduizend kilometer af te leggen in de Stille Oceaan.
Tandvormige schubben helpen bij het zwemmen.
Alle haaien hebben honderdduizenden kleine huidtanden, die op mysterieuze wijze terug groeien nadat ze zijn verloren.
“Ze lijken op onze tanden en bestaan uit een tandholte, tandbeen en glazuur,” vertelt George Lauder, visbioloog en roboticus aan de universiteit van Harvard. “De tanden in onze mond zijn ontstaan uit schubben die de huid van dieren zoals haaien ongeveer vierhonderd miljoen jaar geleden bedekten.”
Met behulp van recente ontwikkelingen op het gebied van beeldvormingstechnologie, 3D-printen en robotica is aan het licht gebracht hoe deze tandjes haaien helpen bij het zwemmen. Tijdens laboratoriumexperimenten ontdekte Lauder dat materiaal dat op haaienhuid lijkt sneller beweegt en minder energie verbruikt dan glad materiaal.
Het geheim? De tandjes verminderen de weerstand en vergroten de (opwaartse) stuwkracht. Grootte doet ertoe: kleinere tandjes verhogen de snelheid en grotere verlagen deze. De vorm en grootte van de tandjes kunnen per haai verschillen.
Filtervoeders zijn complexer dan gedacht.
Ooit dachten wetenschappers dat alle filtrerende vissen hun bek als een vergiet gebruiken. Alles wat niet door de gaten past, blijft steken en de rest gaat met het water naar buiten. Maar Erin ‘Misty’ Paig-Tran, functioneel anatoom aan California State University – Fullerton, twijfelde hieraan. De filtrerende manta’s en walvishaaien die ze bij Cancún in Mexico bestudeerde, voedden zich op hetzelfde tijdstip op dezelfde plek, maar zijn wezenlijk verschillend.
Door 3D-modellen van de filters van haaien en manta’s in het laboratorium te testen, kon ze aantonen hoe dit mechanisme werkt. Door hun snelheid en de breedte van hun bek of kieuwspleten aan te passen, kunnen de vissen de waterstroom die door hun slokdarm gaat manipuleren en zo hun favoriete voedsel vangen. Hoe sneller het water stroomt, hoe kleiner de voedseldeeltjes die ze inslikken.
De filtrerende soorten hebben andere strategieën. Walvishaaien stoppen en zuigen voer naar binnen, zwemmen naar het oppervlak en happen of zwemmen met open bek. Reuzenbekhaaien nemen grote slokken met hun met tanden bedekte filters. Reuzenhaaien zwemmen met open bek.
Ten minste één haaiensoort is een alleseter en waarschijnlijk zijn meer soorten dat.
In 2007 ontdekten wetenschappers die het dieet van kaphamerhaaien bestudeerden dat de magen van deze haaien voor zestig procent met zeegras waren gevuld.
“Iedereen, ik ook, dacht min of meer dat haaien carnivoren waren,” zegt Samantha Leigh, een postdoctoraal onderzoeker die in het laboratorium van Paig-Tran haaien bestudeert. Misschien eten ze wel eens per ongeluk zeegras, maar heeft hun lichaam ook iets aan dat groene spul?
Ongeveer een decennium later voerde Leigh, toen promovendus aan de Universiteit van Californië – Irvine, gevangen kaphamerhaaien zeegras dat isotopentracers bevatte. Dit zijn speciale moleculen waarmee ze de voedingsstoffen uit het zeegras door het lichaam kon volgen. Ze ontdekte dat de vissen ongeveer de helft van de organische stoffen in het zeegras verteren en dat de voedingsstoffen in het lichaam worden opgenomen.
“Dat lijkt sterk op wat sommige jonge zeeschildpadden verteren,” zegt ze. Dit was voor het eerst dat een omnivoordieet werd waargenomen bij haaien. Hoe ze het doen, blijft een mysterie, maar volgens Leigh krijgen de haaien net als mensen misschien hulp van microben in hun darmen.
Haaien vormen een inspiratie voor materialen en producten waar mensen voordeel van hebben.
Door huidtanden te bestuderen, heeft Lauder bijvoorbeeld aerodynamische onderwatervoertuigen kunnen ontwikkelen met een oppervlak dat veel efficiënter door het water glijdt.
In 2012 testte Lauder materiaal voor zwemkleding, dat net als de huid van haaien de weerstand moest verminderen. Tijdens de Olympische Spelen in Sydney werd dit door tachtig procent van de winnaars gedragen.Volgens Lauder verhoogden de Speedo LZR-pakken de prestaties van de zwemmers met ongeveer zeven procent. Nu zijn ze verboden vanwege eventueel oneerlijk voordeel. Zwemkledingfabrikanten zoals Speedo werken als vervanging voor de LZR-pakken aan nieuwe pakken die niet als ‘technologische doping’ worden beschouwd.
Uit onderzoek van Lauder bleek dat de pakken de weerstand voor mensen niet echt verminderden. “Het oppervlak van deze pakken lijkt eigenlijk helemaal niet op echte haaienhuid,” merkt Lauder op. In feite streken de strakke zwempakken eventuele oneffenheden van de huid glad.
Paig-Tran van de California State University vertelt dat filtrerende haaien inspirerende voorbeelden zijn voor energiezuinige, zelfreinigende industriële filters met een groot volume die worden gebruikt voor onder meer afvalwaterzuivering of zelfs het verwijderen van microplastic uit waterpartijen.
“Er is de afgelopen tien jaar veel gebeurd,” aldus Paig-Tran. “Hoe meer we te weten komen over haaien, hoe fascinerender ze worden.”
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
