De geschiedenis van de maffia. Zo ontstond de georganiseerde misdaad in Italië

Het verhaal over de ontstaansgeschiedenis van de maffia bevat alle componenten van een spannende roman: duistere figuren met capes over hun schouders die de eerste eed afleggen, een gierende wind die over de heuvels raast, en ­fakkels die ’s nachts de donkere hemel verlichten.

Althans, dit is de versie die de leden van de Italiaanse georganiseerde misdaad zelf graag geloven. Zo vertelt men in Calabrië, de zuidpunt van de Italiaanse laars, dat de lange geschiedenis van afpersers en drugshandelaren in hun regio begon met drie Spaanse broers: Osso, Mastrosso en Carcagnosso.

Zij streken neer op het eiland Favignana, niet ver van de Siciliaanse kust, nadat ze de verkrachting van hun zus hadden gewroken en daarom Spanje moesten ontvluchten. In de loop der jaren bedachten de drie broers regels en rituelen die ze het ‘eervolle verbond’ zouden noemen.

Later lieten ze het eiland achter zich om elk een eigen tak te stichten. Osso vertrok naar Palermo om daar de Cosa Nostra op te richten. Mastrosso vestigde zich in Napels en zette de Camorra op. En­ Carcagnosso zocht zijn heil in­ Calabrië, waar de ’Ndrangheta het levenslicht zag.

Belangrijke lessen

Maar zulke verhalen zijn louter gebaseerd op legenden en mythen. Ze zijn net zo waar als het sprookje van Assepoester. Toch schuiven we ze niet zomaar opzij, omdat ze een aantal belangrijke lessen bevatten. Bijvoorbeeld dat de term ‘de Italiaanse maffia’ eigenlijk onjuist is.

Italië kent immers drie grote criminele broederschappen: de Cosa Nostra op Sicilië, die zo bekend werd dat het woord maffia een synoniem zou worden van georganiseerde misdaad in het algemeen; de Camorra, die Napels en zijn achterland terroriseerde; en de ’Ndrangheta uit Calabrië, waarvan de naam mannelijkheid betekent in het lokale dialect.

Leestip: Deze fotograaf waagde zich in een paar van de vele spookdorpen in Italië

Een tweede les is dat de broederschappen, ondanks hun verschillen, alle drie organisaties zijn die eer hoog in het vaandel hebben staan. Siciliaanse maffiosi noemen zichzelf ook wel de ‘mannen van eer’, en ook de andere maffiagroeperingen zijn in zekere mate gebaseerd op zogenoemde eervolle verbonden.

Dit stadje in het noordwesten van Sicilië, niet ver van Palermo, was de bakermat van verschillende maffia­clans die aan het begin van de twintigste eeuw werden opgericht.

Tot slot geldt dat de geschiedenis, of die nu berust op waarheid of niet, ontzettend belangrijk is voor Italiaanse maffiosi. Het idee om deel uit te maken van iets ouds en nobels, hoe ongegrond ook, zorgt voor een sterk gevoel van collectieve identiteit.

De maffiamythen bieden zekerheid en houvast aan mannen die verstrikt zijn geraakt in een wreed en verraderlijk bestaan: problemen zullen overwaaien en oude wortels garanderen een lange toekomst.

Verhalen zoals die over Osso, Mastrosso en Carcagnosso maken deel uit van een collectief bewustzijn dat door criminele organisaties is geschapen om hun overlevingskansen op de lange termijn te vergroten.

Juist dankzij zulke verhalen zijn de Cosa Nostra, de Camorra en de ’Ndrangheta geen vluchtige groeperingen die zijn opgekomen en weer verdwenen, zoals het lot van andere criminele bendes vaak is bezegeld.

Kortom, de legenden ondersteunen de realiteit en vormen een belangrijke reden waarom de maffia ruim anderhalve eeuw na zijn geboorte nog steeds in leven is. Maar hoe is de maffia dan werkelijk ontstaan? Wanneer zijn de maffiosi de verhalen gaan verspreiden waarin ze zelf nog altijd geloven?

Die vraag brengt ons terug naar de negentiende eeuw, naar een periode van sociale onrust waaruit de moderne Italiaanse staat uiteindelijk is voortgekomen. Tot 1859 was de macht op het Italiaanse schiereiland verdeeld tussen verschillende mogendheden.

Oostenrijk-Hongarije regeerde het noordoosten, de paus had de macht in het centrum. Het zuiden en Sicilië vormden gezamenlijk het koninkrijk der Beide Siciliën onder aanvoering van een monarch uit de Bourbon­dynastie.

Naast deze grote machtsblokken bestonden er nog verschillende kleinere­ hertogdommen en andere staatjes. Voor de machthebbers van toen was het idee van een verenigd Italië een doemscenario.

Toch was dat ­precies waar het volk van droomde, hoewel de patriotten het zelden eens waren over hoe dat verenigde land er dan uit zou moeten zien. Het gevolg was continue politieke instabiliteit.

Geheime genootschappen

In het koninkrijk der Beide Siciliën leidde die instabiliteit tot veel geweld. Revolutionaire samenzweringen begonnen al voordat de legers van Napoleon hun grip op het schiereiland verloren in 1815.

Vaak verenigden de samenzweerders zich in geheime broederschappen die waren geïnspireerd op de vrijmetselarij. Het instellen van rituelen, een eed en legendes over hun adellijke afkomst dienden als dekmantel voor hun gezags­ondermijnende plannen.

De bekendste van deze broederschappen was de carbonari, de ‘houtskoolbranders’, die in 1820 een opstand zouden ontketenen in Napels. Al snel ontstonden er meer groepen van samenzeerders. Zij kregen voet aan de grond in het instabielste deel van het koninkrijk der Beide Siciliën: het eiland Sicilië.

Om de aanstaande revolutie vorm te geven, rekruteerden broederschappen als de carbonari veel gewelddadige figuren, zoals misdadigers en gevangenen. Deze mannen zagen volop mogelijkheden om te plunderen tijdens opstanden op Sicilië.

Nel suo libro Rinconete e Cortadillo, Miguel de Cervantes racconta la storia di due uomini che si uniscono alla Garduña di Siviglia. La banda è guidata da Monipodio (a sinistra sul disegno).

Giuseppe Musolino nel 1902 durante il processo penale contro di lui. Illustrazione da un giornale locale.

Bovendien merkten ze dat het lidmaatschap van een geheim genootschap meer voordelen met zich meebracht. De eed, de rituelen en de mythen vergrootten het aanzien van de bendeleiders en de gehoorzaamheid van hun volgelingen.

Leestip: Deze fotograaf waagde zich in een paar van de vele spookdorpen in Italië

Het grote criminele netwerk dat ontstond, leidde tot een levendige handel op het eiland: vee dat werd gestolen aan de ene kant van het eiland, werd weer verkocht aan de andere kant. Bovendien omringden de samenzwerende broederschappen zich continu met rijke en machtige revolutionairen.

Als je een definitie zou moeten geven van wat de maffia nou werkelijk is, zou dat de volgende zijn: een broederschap in de stijl van de vrijmetselarij die de zwaarste criminelen samenbrengt met machtige ambitieuze mannen zonder geweten uit het openbare leven.

De eerste leden

In 1860 viel de beroemde chauvinist Giuseppe Garibaldi, bekend om zijn rode hemd, met een klein leger Sicilië binnen. Hij ontketende een revolutie die de Bourbons ten val zou brengen en sloot zich in het zuiden aan bij het koninkrijk Italië, dat in het noorden al behoorlijk vorm begon te krijgen.

Op Sicilië gingen oud-revolutionairen deel uitmaken van de heersende klasse van de jonge staat. Vanuit die positie gaven ze banen aan hun bandietenvrienden, voornamelijk bij de politie. Want wie kon de orde in het criminele circuit immers beter handhaven dan de mannen die er zelf vandaan kwamen?

In januari 1848 brak in Palermo een grote volksopstand uit tegen de heersende Bourbondynastie. Op deze gravure zijn gevechten voor de kathedraal van de stad afgebeeld.

Historici zijn erin geslaagd de eerste leiders van de Siciliaanse maffia te achterhalen. Bekende namen uit de begintijd van de broederschap zijn Antonino Giammona uit Uditore, een dorp in de buurt van Palermo, en Salvatore Licata uit San Lorenzo, een gehucht dat evengoed niet ver van de Siciliaanse hoofdstad ligt.

Leestip: De 5 kleurrijke Cinque Terre-dorpjes bezoeken? Met deze 10 tips ga je goed voorbereid op pad

Een ander prominent lid kwam uit het bergachtige zuiden: burgemeester van Burgio en veedief ­Pietro De Michele. Al deze mannen namen deel aan de revolutie van 1860. Veel van de oproerkraaiers kregen naderhand een baan bij de politie aangeboden.

En veel anderen raakten betrokken bij een handel die van cruciaal belang was voor de jonge Cosa Nostra: die in citroenen. Dat brengt ons bij de economische kant van dit verhaal.

Halverwege de negentiende eeuw was Palermo een welvarende stad. Siciliaanse landeigenaren lieten hun geïsoleerde landhuizen in het binnenland achter om paleizen te bouwen in de eilandhoofdstad en het weelderige platteland daaromheen.

Het gebied rond de stad, dat zich uitstrekt van het bergachtige binnenland tot de zee, staat bekend als de Conca d’Oro, dat gouden bekken betekent. De Conca d’Oro was buitengewoon vruchtbaar en wereldwijd de grootste speler in de citrusteelt.

Destijds werd de kostbare vrucht veel gebruikt als medicijn tegen scheurbuik. Daarnaast was het zuur van de citroen voor de industrie een gewild middel om roest mee te verwijderen. Mede daardoor was de Conca d’Oro rond 1860 het op een na winstgevendste landbouwgebied van Europa. Het moest alleen de regio rond Parijs voor zich dulden.

Kapitalisme en criminaliteit

Citroenen mogen dan wel veel geld opbrengen, maar er waren aanzienlijke langetermijninvesteringen nodig om die handel op te tuigen. Er moesten irrigatiesystemen worden aangelegd en muren worden gebouwd om de boomgaarden te beschermen.

De infrastructuur was niet toereikend om de citroenen naar de haven te vervoeren en ook waren er nieuwe faciliteiten nodig voor het verpakken en de opslag van de zure vrucht. Soms duurde het wel acht jaar voordat een geplante citroenboom een onder­nemer voldoende vruchten opleverde om rendabel te zijn.

Op deze foto uit het begin van de twintigste eeuw is een groep citroenplukkers aan het werk op een boerderij in de Conca d’Oro, de kustvlakte van Palermo.

Ook waren de citroenbomen kwetsbaar – en niet alleen voor slechte weersomstandigheden. Op Sicilië, waar de politiek en de politie de samenleving stevig in hun greep hielden, was criminaliteit een constante bedreiging. Stokkende watertoevoer en vandalisme waren aan de orde van de dag en konden elke landbouwinvestering tenietdoen.

De eerste maffiosi uit de omgeving van Palermo waren, naast opportunistische revolutionairen, ook eigenaren en beheerders van de citrusboomgaarden. Sommigen handelden in citroenen of werkten als exporteur, anderen verdienden hun geld als vrachtwagenchauffeur en reden ladingen citroenen naar de haven, waarvandaan de vruchten werden verscheept.

Weer anderen werkten als nachtwakers op de plantages – het zouden de eerste stappen zijn van de maffia om controle te krijgen over een uitermate winstgevende markt.

Afpersing als machtsmiddel

De Siciliaanse maffia wordt vaak in verband gebracht met handel, voornamelijk in drugs, maar afpersing is in werkelijkheid een veel belangrijker machtsmiddel. ‘Controllo del territorio’, of controle over het grondgebied, is een bekend begrip onder maffiosi.

Het principe is simpel: de maffia belooft bescherming te bieden tegen onheil dat ze zelf veroorzaken, in ruil voor geld. Directe bedreigingen – ‘geef me je geld of ik hak je citroenbomen om en ontvoer je kinderen’ – waren zeldzaam.

Garibaldi in Palermo in 1860. Na drie dagen vechten tegen de Bourbonse troepen namen de roodhemden van Garibaldi de stad in. Gravure.

Veel vaker werd er een soort rollenspel opgevoerd: een maffioso stuurde een brief met vreselijke dreigementen naar een ondernemer, waarna een ander bendelid contact opnam met het slachtoffer en hem geruststelde: ‘Maak je geen zorgen, ik ken de jongens die deze brief hebben gestuurd en zal ze vragen de prijs te verlagen.’

Elke landeigenaar die het aanbod accepteerde – veel keus had hij niet – kwam onverbiddelijk terecht in een neerwaartse spiraal.

Na de eerste dreigementen volgden nieuwe voorstellen: ‘Ik ken betrouwbare bewakers die in je citroenboomgaarden kunnen werken, ik kan het beheer van je land regelen, mijn vrienden in de politiek kunnen je helpen bij juridische geschillen.’ Binnen de kortste keren verloor de landeigenaar de controle over zijn eigen land.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat de klassieke maffiamoord in de negentiende eeuw werd gepleegd met een vuurwapen achter de muren van een citroenboomgaard, of langs de kronkelwegen die door het glooiende landschap van de boomgaarden naar de haven liepen.

Halverwege de negentiende eeuw lag de grootste afzetmarkt voor Siciliaanse citroenen aan de andere kant van de Atlantische Oceaan, in de Verenigde Staten, en met name in New York. Al snel zouden de maffiosi hun citroenen achterna reizen en zich vestigen in de Verenigde Staten.

De eerste maffiamoord in Amerika liet dan ook niet lang op zich wachten: in 1888 werden in New York twee Siciliaanse restauranteigenaren verantwoordelijk gehouden voor de dood van een fruitkoopman uit Palermo.

Leestip: Dit zijn de 5 mooiste treinreizen door Italië

Mannen als deze zouden zich bezighouden met het op poten­ zetten van zusterorganisaties van de Siciliaanse maffia in de Verenigde Staten. Zo werd de Cosa Nostra, die lange tijd met afstand de machtigste en beroemdste was van de Italiaanse maffia’s, gesmeed in de wereld van de citrushandel.

Uitzicht op de Golf van Napels met het kartuizerklooster San Martino op de voorgrond, de Vesuvius op de achtergrond en daartussen de Napolitaanse haven, het centrum van de smokkelactiviteiten van de Camorra.

De maçonnieke broederschappen kregen door politieke samenzweringen een stevige vinger in de pap. In dezelfde periode, rond de revolutie van 1860, begint de Camorra vorm te krijgen.

Niet tussen de fruitbomen op de glooiende Siciliaanse ­heuvels, maar in een heel andere omgeving: de ­smerige en gevaarlijke gevangenissen van Napels, de voormalige hoofdstad van het koninkrijk der Beide Siciliën.

De Napolitaanse gevangenissen

Op 4 juni 1851 werd hertog Sigismondo Castromediano gearresteerd en opgesloten in het beruchte Castello del Carmine in Napels. De reden: zijn rol in de opstanden van 1848-’49.

Onmiddellijk werd hij benaderd door een gevangene die door zijn bijzondere outfit opviel tussen de rest van de haveloze gedetineerden. De man droeg een zwarte pluche broek met glimmende knopen langs de zijkanten, een gekleurde riem, en een vest met een bijpassend horloge aan een ketting.

‘Lang leven Italië! Lang leve de vrijheid!’ zei de man. ‘Wij camorristen, die uw treurige en eervolle lot delen, stellen u hierbij vrij van elke verplichting aan de Camorra. Heren, verman uzelf!

Ik zweer bij God dat niemand u een haar zal krenken. Ik ben de leider van de Camorra binnen deze muren. Heel de wereld gehoorzaamt mij, inclusief de commandant en zijn gevangenisbewaarders.’

Het Quattro Canti (‘vier hoeken’) in Palermo, dat officieel Piazza Vigliena heet, is aangelegd aan het begin van de zeventiende eeuw. De sculpturen op de tweede verdieping beelden de Spaanse koningen van Sicilië uit.

Maar de beleefdheid bleek een leugen die niet lang zou standhouden. Hertog Sigismondo ontdekte in ruim zeven jaar gevangen­­schap dat de camorristen, zoals de man met de zwarte broek, op grote schaal medegevangenen afpersten.

De kleinste gunsten om het leven in de gevangenis wat aangenamer te maken, zoals een eigen plek voor een matras, een stuk brood of een kaars, moesten van de Camorra worden gekocht tegen exorbitante­ prijzen. ‘Zelfs de vlooien betalen ons in goud,’ pochte een van de camorristen.

Door permanente bezuinigingen in de gevangenissen zagen de gedetineerden hun kans schoon om er de macht over te nemen. Deze camorristen waren georganiseerd in een vrijmetselaarsachtige broeder­schap die het eervolle verbond werd genoemd.

Voordat je werd toegelaten tot dit gezelschap moest je eerst je lidmaatschap ver­dienen in een ritueel messen­gevecht met een van de bende­leiders.

Leestip: Dit zijn de 7 mooiste stranden van Italië

Met tatoeages werd onderscheid gemaakt tussen de verschillende rangen binnen de Camorra. Zo kon een camorrist zijn status aantonen als hij werd overgeplaatst naar een gevangenis in Zuid-Italië of op Sicilië.

Macht binnen de politie

Ook op Sicilië was de gevangenis een belangrijk centrum van de georganiseerde misdaad. In 1867 noemde een waarnemer van de overheid de Vicariagevangenis van Palermo ‘een soort regeringszetel’ van criminele bendes.

Maar in tegenstelling tot Palermo, waar de eerste kopstukken van de Cosa Nostra snel rijk werden dankzij de citroenhandel, leefde de camorristen lange tijd tussen de armen in de buitenwijken van Napels. Zoals ook het geval was in de gevangenissen, werd er ook bij de politie structureel bezuinigd.

Een jonge camorrist wordt getatoeëerd op de borst. Olieverfschilderij door Gioacchino Toma.

Bovendien hadden de agenten hun handen vol aan het opsporen van aanhangers van de revolutie, waardoor het aanpakken van criminaliteit vaak werd uitbesteed aan de Camorra. In ruil voor hun hulp aan de politie, had de Camorra carte blanche om bedrijfstakken zoals de gokbranche en prostitutie te reguleren.

De organisatie leunde op een netwerk dat zich op grote schaal schuldig maakte aan afpersing, waardoor ze verschillende sectoren stevig in haar greep hield. De Camorra was echter geen loyale partner voor de politie. Net als op Sicilië heulde de maffia met de revolutionairen.

Nadat de Napolitaanse politie door de invasie van Garibaldi op Sicilië in 1860 was lamgelegd, plaatste de nieuwe korpschef een aantal machtige leden van de Camorra onder zijn bevel.

Leestip: Dit zijn de 5 mooiste stranden van Puglia, de ‘hak van Italië’

Een krant uit Turijn, op dat moment de hoofdstad van Italië, publiceerde schaamteloos een aantal vleiende portretten van drie maffiakopstukken. Deze voormalige criminelen, zo werd in het artikel beweerd, waren vrijgekomen in het belang van de patriottische zaak en werden onthaald als helden.

De Napolitaanse maffia wist door te dringen tot in de haarvaten van de samenleving, van de dokken tot de markt, zoals hier gefotografeerd in 1885.

Het spreekt voor zich dat die heldenstatus niet lang standhield. De camorristen maakten optimaal gebruik van hun macht binnen de politie om hun afpersingsnetwerken te vergroten.

De nieuwe Italiaanse regering reageerde snel, maar zag in de Camorra vooral een geschikte bondgenoot die politieke tegenstanders kon onderdrukken en de rust op straat moest bewaren. Zo bleef alles bij het oude en behield de Camorra zijn machtspositie, zowel in de Napolitaanse gevangenissen als op straat.

Groeperingen in Calabrië

De ’Ndrangheta, die actief is in Calabrië, is zowel de jongste als de oudste van de Italiaanse maffia’s: de jongste omdat de organisatie pas een generatie later is ontstaan dan de Cosa Nostra en de Camorra, de oudste omdat zijn rituelen en interpretatie van het eervolle verbond sinds de oprichting het minst zijn veranderd.

Tegen het einde van de jaren tachtig van de negentiende eeuw maakten lokale kranten in Calabrië melding van nieuwe bendes. De getatoeëerde leden van deze groepering vochten met messen en scheermessen. Die trend begon in tavernes en bordelen en waaide over naar de straten van boerendorpen.

Camorristen vechten een messenduel uit. Illustratie uit een boek uit 1858.

In korte tijd werd de situatie zo bedreigend dat landeigenaren niet langer onbewapend hun landhuizen durfden te bezoeken. Veel van hen werden naar beproefd recept afgeperst in ruil voor bescherming. De politie­ reageerde adequaat met arrestaties en strafprocessen.

En hoewel het niet lukte om deze nieuwe plaag een halt toe te roepen, wisten de handhavers het criminele netwerk steeds beter in kaart te brengen. Een rechter kwam tot de volgende conclusie: ‘Het verbond is ontstaan in districtsgevangenissen als ‘sekte van camorristen’.

Toen de kopstukken van dit genootschap op vrije voeten werden gesteld, verspreidde ze zich als een olievlek naar andere steden en dorpen. Daar wist de ’Ndrangheta veel jongemannen, ex-gedetineerden en vooral geitenhoeders te rekruteren.’

Leestip: Tien tips voor een roadtrip langs de Amalfikust

Een getuige in een ander proces, een voormalig bendelid, kwam met een onsamenhangend verhaal over hoe de ’Ndrangheta werd opgericht door drie Spaanse ridders die Osso, Mastrosso en Carcagnosso zouden heten.

De rechter hoorde het verhaal met verbazing aan. Zo wist het eervolle verbond in Calabrië, na jarenlang alleen te hebben bestaan binnen de gevangenismuren, uiteindelijk ook daarbuiten voet aan de grond te krijgen.

Heden en verleden

Sindsdien is er in Italië veel veranderd in de wereld van de georganiseerde misdaad. In plaats van gestolen vee te verkopen, verdient de maffia tegenwoordig zijn geld met drugshandel. In plaats van de citrusbranche te bestoken, richten maffiosi zich nu op wegenbouw en windmolenparken.

De Camorra, voorheen een eervol­ verbond waar regels en rituelen hoog in het vaandel stonden, is nu een gefragmenteerde puinhoop van allerlei bendes zonder enige vorm van organisatie.

De ’Ndrangheta was aanvankelijk een bescheiden broederschap van ex-gedetineerden en geitenhoeders, nu is het de grootste importeur van cocaïne in Europa, met zusterorganisaties in Noord-Italië, Noord-­Europa, Canada, de Verenigde Staten en Australië.

Prostitutie werd in de loop van zijn bestaan een steeds minder belangrijke inkomstenbron voor de ’Ndrangheta. In plaats daarvan werden vrouwen uitgehuwelijkt om de eigen machtspositie te versterken. Maar dat is een verhaal apart.

Ondanks alle veranderingen die de afgelopen anderhalve eeuw hebben plaatsgevonden, zijn de basisprincipes van de maffia hetzelfde gebleven, en blijken ze nog altijd effectief: het beheer van grond­gebied door afpersing, de handel in ­illegale goederen en het vergaren van meer macht door corruptie.

Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium én steun de missie van National Geographic. Word nu lid!