Dionysos was meer dan alleen de hoeder van de wijnbouw: hij werd verbonden aan vruchtbaarheid, theater, extase en verlating. Of je hem nu kent bij zijn Griekse naam Dionysos of zijn Romeinse naam Bacchus, hij is misschien wel de merkwaardigste der klassieke goden.
Mythen over Dionysos zijn vastgelegd in verscheidene bronnen. Een van de populairste is de Bibliotheca, een handboek van Apollodorus uit de eerste of tweede eeuw n.C. met mythen. De verhalen zijn gebaseerd op eerdere bronnen, zoals de Homerische hymnen uit de zevende en zesde eeuw v.C. en nog oudere Griekse toneelstukken en gedichten.
Dionysos, geboren uit de dij van Zeus
De geboorte van Dionysos wordt in deze teksten als volgt beschreven: zoals veel andere kinderen van Zeus is Dionysos het resultaat van een buitenechtelijke relatie. In de Bibliotheca wordt Zeus verliefd op een sterfelijke prinses Semele en verwekt bij haar een kind. Wanneer Hera, Zeus’ vrouw en koningin, hier lucht van krijgt, probeert ze Semele en haar ongeboren zoon te vernietigen.
Leestip: 7 obscure Romeinse goden en godinnen
Vermomd als sterveling probeert Hera twijfel te zaaien bij de jonge vrouw. Ze vertelt Semele dat haar minnaar in werkelijkheid geen god is en legt uit hoe ze hem op de proef kan stellen. Semele valt voor de list. Ze dwingt Zeus te beloven dat hij een van haar wensen zal vervullen: dat hij in al zijn goddelijke glorie aan haar verschijnt.
Zeus mag zijn belofte niet breken en onthult zijn goddelijkheid, een aanblik die stervelingen niet aankunnen: Semele verbrandt ter plekke. Het lukt Zeus hun zoon te redden door hem voor de resterende tijd van de zwangerschap in zijn eigen been te plaatsen. Zo komt het dat Dionysos wordt geboren uit een dij van Zeus.
Op reis met de mainaden
Dionysos wordt door nimfen grootgebracht en weggehouden van Hera, die nog altijd wrok koestert. Toch weet ze Dionysos te bereiken. Ze maakt de jonge god gek, waarna hij een tijdlang doelloos door het oosten van het land dwaalt. In Anatolië (hedendaags Turkije) wordt Dionysos door de lokale moedergod Cybele genezen van zijn gekte.
Leestip: Zo ziet de hel eruit volgens Dantes Inferno
In veel verhalen reist Dionysos rond met een entourage van beschonken aanbidders die kwistige, feestelijke riten voor hem houden. De harde kern van zijn gevolg bestaat uit nimfen genaamd mainaden – ook bekend als de bacchae of bacchanten. Ook Pan, de behaarde vruchtbaarheidsgod die geassocieerd werd met herders, was vaak van de partij, evenals satyrs – wilde wezens die deels mens en deels dier zijn.
De groep reist van Griekenland door Turkije tot in Azië, en brengt overal wijn mee als geschenk. Onderzoekers denken dat de oude Grieken geloofden dat elke plek waar wijnstokken te vinden waren ooit was bezocht door Dionysos. Wanneer de god arriveert in India, op een koets voortgetrokken door panters, verovert hij het land met wijn en dans in plaats van met wapens en oorlog.
Grote feesten en geheime rituelen
Er was geen eenduidige manier waarop Dionysos in de Oudheid werd aanbeden. Soms waren rituelen openbaar en georganiseerd, terwijl andere plaatsvonden in het geheim. Veel Grieken vereerden Dionysos met festivals. In Rome, waar de god bekend stond als Bacchus, werden dit de bacchanalen: wilde rituelen die ’s nachts plaatsvonden in bossen en bergen. De mainaden kwamen in een extatisch delirium terecht en dansten wild, waarna ze op jacht gingen.
Leestip: De indrukwekkende geschiedenis van de marathon
In de hellenistische cultuur stond Dionysos symbool voor gemeenschappelijke eenheid en vergiffenis, en was hij sterk verbonden aan het theater. Elk jaar in maart vond in Athene een festival plaats dat bekendstond als de Grote Dionysia. Dit uitbundige zesdaagse festijn stamt uit de zesde eeuw v.C. en begon in het Dionysustheater, aan de voet van de Akropolis. Vervolgens werd een stier geslacht en een feestmaal bereid.
In de daaropvolgende dagen presenteerden oud-Griekse toneelschrijvers hun werk. De beste theatermakers en acteurs wonnen prijzen en ontvingen kransen van klimop, een verwijzing naar de beschermgod van de wijn.
Minder toegankelijk waren de geheime rituelen die tegenwoordig bekendstaan als de dionysische mysteriën. Deze wijze van aanbidding – waarbij alleen ingewijden werden toegelaten en waarin Dionysos werd beschouwd als een ontregelende godheid die de gevestigde orde omver kwam trappen – kwam waarschijnlijk voort uit een onbekende cult die zich verspreidde door het Middellandse Zeegebied.
Is Dionysos een Griekse god?
Lange tijd geloofden wetenschappers niet dat de mythen over Dionysos daadwerkelijk Grieks waren. De aanbidding van de wijngod leek haaks te staan op het harmonieuze en geordende imago van de oud-Griekse religie.
Negentiende-eeuwse onderzoekers beschouwden hem als een buitenlandse god, mogelijk Thracisch of Frygisch, die door de Grieken was overgenomen. Bovendien werden de mainaden weggezet als puur mythologische figuren.
In de twintigste eeuw veranderde dit beeld, dankzij de ontcijfering van de schriftvorm Lineair B in 1953. Dit schrift werd gebruikt door de Myceense beschaving, enkele eeuwen vóór de ontwikkeling van het Griekse alfabet. Uit Myceense tabletten hebben onderzoekers kunnen afleiden dat de god Dionysos al in de dertiende eeuw v.C. bekend was in Griekenland – en hebben ze kunnen bewijzen dat Dionysos een van oorsprong Griekse godheid is.
Ook is er inmiddels bewijs dat de mainaden echt hebben bestaan. Uit Griekse inscriptie van verschillende eeuwen blijkt dat er daadwerkelijk groepen van vrouwen waren die in zo’n staat van delirium terechtkwamen dat ze levende dieren uit elkaar rukten en het rauwe vlees aten.
Steun de missie van National Geographic en krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium. Word nu lid!
