Er zijn maar weinig theologen en Bijbelwetenschappers die Johannes de Doper een mythische figuur noemen. Met andere woorden: de consensus is dat hij daadwerkelijk bestaan heeft. Maar dat betekent niet dat iedereen het erover eens is wie hij precies was, noch welke verhalen op feiten berusten en welke op fantasie. Wat kunnen we met zekerheid zeggen over Johannes de Doper?

Johannes de Doper in de religieuze traditie

In de christelijke traditie is Johannes de Doper de man die de weg vrijmaakt voor de komst van Jezus. Bekend is het doopverhaal, waarin Johannes hem aanwijst als de Messias en Jezus onderdompelt in de Jordaan.

Leestip: Wie was Mozes – en heeft hij echt bestaan?

Dit verhaal wordt op verschillende manieren verteld in de evangeliën van Marcus, Lucas en Matteüs. In het evangelie van Johannes – niet te verwarren met Johannes de Doper – wordt de doop zelfs helemaal niet genoemd. In de islam is Johannes de Doper een profeet en een neef van Jezus. Om deze reden wordt hij ook wel gezien als de brug tussen het christendom en de islam.

Wie was de echte Johannes de Doper?

In het jodendom zijn en waren dooprituelen niet ongewoon. In een zogeheten mikwa (doopbad) moet je je onderdompelen om weer spiritueel rein te worden. Bepaalde activiteiten, zoals het aanraken van een lijk of menstrueren, maken je spiritueel onrein. Deze doop is dus niet eenmalig, maar onderga je zo vaak als nodig.

Johannes de Doper introduceerde een nieuw soort doop. De meeste geleerden zijn het erover eens dat hij een apocalyptische profeet was: iemand die de mensheid waarschuwde voor het naderende einde.

Leestip: Hoe verliep de geboorte van Jezus volgens de Bijbel?

Hij doopte mensen niet na onreine activiteiten, maar eenmalig als symbool van hun berouw. Een volgens hem noodzakelijke actie voor wanneer God terugkomt en zijn toorn uitstort over de aarde.

Is Jezus gedoopt door Johannes de Doper?

De vraag is of Jezus zich daadwerkelijk liet dopen door Johannes de Doper. En zo ja, waarom? De oudste bron waarin de doop voorkomt, is in het evangelie van Marcus. Het is de kortste versie van het verhaal. Nadat Jezus is ondergedompeld door Johannes, landt er een duif op hem en klinkt er een stem uit de hemel, die zegt dat Jezus de zoon van God is.

Ondanks de verschillende claims over de doop, is de consensus dat de gebeurtenis echt heeft plaatsgevonden. Al is er ook een handjevol geleerden die het verhaal als een verzinsel zien.

Leestip: Heeft Jezus echt bestaan? Dit zeggen wetenschappers

Zo beargumenteert Chrissy Hansen dat de schrijver van Marcus de gebeurtenis volledig verzonnen heeft. Volgens haar zou hij de ‘adoptie’ van Jezus door God gemodelleerd hebben naar de adopties van de Romeinse keizers, die zichzelf ook als goden zagen. Julius Caesar adopteerde bijvoorbeeld Augustus, die op zijn beurt weer Tiberius adopteerde.

De doper is superieur

Uitgaande van de christelijke traditie, is het opvallend dat Jezus gedoopt werd. Volgens de overlevering zou hij immers vrij van zonden zijn, en dus geen doopritueel nodig hebben.

Daarnaast is het zo dat de persoon die de doop uitvoert, spiritueel superieur is aan de gedoopte. En dat is vreemd als je het over de zoon van God hebt. In later geschreven evangeliën zien we de rol van Johannes veranderen en doet hij uitspraken als: ‘U zou eigenlijk mij moeten dopen.’

Leestip: Hoe Willibrord het christendom naar Nederland bracht

In het evangelie van Johannes, de jongste van de vier, is de doop zelfs volledig geschrapt. Johannes de Doper herkent Jezus als ‘het Lam Gods’ en laat het daarbij. Op de vraag waarom Jezus zich liet dopen, zijn verschillende antwoorden te geven. Volgens historici laat de doop vooral zien dat Jezus zich aansloot bij het apocalyptische gedachtegoed van Johannes de Doper.

De onthoofding

Volgens zowel de Joodse historicus Flavius Josephus (37-100) als de evangeliën wordt Johannes de Doper ter dood gebracht in opdracht van de heerser Herodes Antipas. Waarom? Daarover verschillen de bronnen van mening. Volgens Josephus werd Johannes de Doper gezien als oproerkraaier. Zijn volgelingen konden de orde verstoren en dus moest hij uit de weg worden geruimd.

Volgens de Bijbelboeken had Johannes de Doper kritiek op de relatie die Herodes Antipas had met Herodias, de ex-vrouw van zijn broer. Daarvoor moest zij eerst scheiden. Zo’n huwelijk ging tegen de joodse wet in. Zijn kritiek leverde hem een onthoofding op, afgedwongen door Herodias. Wanneer vond de onthoofding van Johannes de Doper plaats? Waarschijnlijk rond 35 n.C., beargumenteert historicus Tamás Visi – een aantal jaar na de kruisiging van Jezus.

Steun de missie van National Geographic en krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium. Word nu lid!