Dankzij de film The Prince of Egypt (1998) heeft bijna iedereen gehoord van Mozes in zijn rieten mandje. Maar wat is waar van het verhaal van Mozes?

Mozes in zijn mandje

Het verhaal van Mozes begint in Egypte, waar hij volgens het boek Exodus geboren wordt in een Hebreeuws gezin. Volgens de Hebreeuwse overlevering leefden de Israëlieten destijds in ballingschap en waren ze slaven van de Egyptenaren.

De farao wordt in dit verhaal nogal weerzinwekkend afgeschilderd: hij geeft de opdracht alle pasgeboren Hebreeuwse jongetjes in de Nijl te gooien. Daarom plaatst moeder Jochebed Mozes in een rieten mandje en laat hem dobberen op de Nijl, waarna hij gevonden wordt door de vrouw van de farao. Zij geeft hem zijn naam: Mozes (wat letterlijk ‘zoon van’ betekent).

Leestip: Wie was koning Arthur, en hoe is de legende ontstaan?

Goddelijke opdracht

Op een dag ziet Mozes een Hebreeuwse slaaf die wordt geslagen door een Egyptenaar. Hij wordt kwaad en vermoordt de Egyptenaar. Daarop moet hij vluchten en komt terecht bij een volk genaamd de Midjanieten. Hij vindt een leuke vrouw en ze trouwen. Het is in deze periode dat Mozes een opdracht van God krijgt: de Israëlieten bevrijden van hun ballingschap in Egypte.

De farao is het daar uiteraard niet mee eens. Om de farao te overtuigen krijgt Mozes instructies om tien plagen op Egypte af te sturen, van kikkers tot bloederig water. De laatste plaag is het doden van alle eerstgeborenen in Egypte. Die plaag wordt de farao teveel en hij laat iedereen vrij. Deze uittocht van de Israëlieten wordt ook wel de Exodus genoemd, een verhaal dat ieder jaar door Joden wordt herdacht tijdens Pesach.

Bewijs is flinterdun

Goed verhaal, maar veruit de meeste kenners zijn het erover eens dat de Exodus nooit heeft plaatsgevonden en de Israëlieten ook nooit massaal slaven zijn geweest van de Oude Egyptenaren. Het archeologisch bewijs voor deze gebeurtenissen is flinterdun.

Zelfs als je de Pentateuch (de eerste vijf boeken van de Bijbel) letterlijk neemt, is het niet duidelijk hoe het verhaal precies is gegaan. De verhalen in deze boeken zijn flink door elkaar gehusseld. Ze zijn hoogstwaarschijnlijk gebaseerd op vier oorspronkelijke bronnen: P, J, E en D. Iedere bron had zo zijn eigen visie. Zo richt de een zich vooral op wetten, de ander voornamelijk op voorschriften voor priesters.

Soms worden voor dezelfde verhalen meerdere bronnen gebruikt, met als gevolg tegenstrijdigheden. Zo wordt in de ene versie ál het water in Egypte omgetoverd tot bloed en in de andere versie gaat het alleen om de Nijl. En de tien geboden die Mozes van God ontving, krijgt hij soms op de berg Sinaï en dan weer op de berg Horeb (al zou dat een andere naam voor dezelfde plek kunnen zijn).

Een bekend voorbeeld van gehusselde verhalen vind je in Genesis. Daarin krijgt Noach de opdracht om een boot te bouwen vanwege de zondvloed. Maar duurde de vloed 150 dagen of 40 dagen? En moesten er zeven paartjes van ieder rein dier mee plus één paar van de niet-reine dieren of één paar van ieder dier? Omdat meerdere bronnen zijn samengevoegd, is het eindresultaat dikwijls een tegenstrijdig geheel.

Bestond Mozes echt?

Hoe zit het dan met de historiciteit van Mozes? Heeft hij wel echt bestaan? Volgens hoogleraar Hebreeuwse Bijbel Joel Baden (Yale Divinity School) is die kans extreem klein. Als er al iemand was die Mozes heette, dan nog wil dat niet zeggen dat de Bijbelverhalen over hem ook kloppen. Die berusten op fictie.

Het kan zo zijn dat één of meerdere slaven uit Egypte vluchtten en hulp kregen van een vriendelijke Egyptenaar. Zij vertelden hun verhaal in Kanaän (‘het Beloofde Land’), waarna er een legende ontstond. Het zal niet de eerste keer zijn dat een legende of mythe een kruimeltje waarheid bevat.