De Arctische archipel Spitsbergen is een van de meest afgelegen plekken op aarde. Tot eind negentiende eeuw was het volledig onbewoond, afgezien van enkele vroege pogingen van walvisvaarders om er te overwinteren.
Eeuwenlang werd het beschouwd als terra nullius: land dat aan niemand toebehoorde. Dat veranderde met het Spitsbergenverdrag van 1925. Noorwegen verkreeg soevereiniteit, onder de voorwaarde dat het alle ondertekenaars de vrijheid gaf om economische activiteiten te ontplooien. Uiteindelijk zouden alleen de Noren en Russen er permanente mijnbouwnederzettingen bouwen voor de winning van steenkool.
Met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog bleek Spitsbergen een geschikte locatie te zijn voor het voorspellen van het weer in Europa. De geallieerden hadden daarmee een strategisch voordeel, want weerberichten waren van onschatbare waarde voor zowel kapiteins als piloten.
Strijd om de weerstations
In 1941 ontdekten de geallieerde troepen dat hun ongecodeerde weerberichten werden onderschept en gebruikt door Duitse troepen. Daarop werd besloten om de activiteit op Spitsbergen te staken. De kolenmijnen, landingsbanen en de meteorologische stations van het eiland werden vernietigd, zodat de nazi’s er geen gebruik van konden maken.
Daarop besloot Duitsland vrijwel onmiddellijk om zijn eigen weerstations in het hoge noordpoolgebied te vestigen. Ze bouwden een weerbasis in Adventfjorden, in het midden van de archipel. Een tweede en meer afgelegen basis, Nussbaum genaamd, was in oktober van dat jaar operationeel.
Leestip: Zo verliep de eerste expeditie naar de Noordpool per luchtballon
De Noren probeerden het eiland in de zomer van 1942 te heroveren. Tijdens deze mislukte confrontatie sneuvelden dertien soldaten. De geallieerden reageerden later die zomer met een tweede poging.
Tegen die tijd was de basis bij Adventfjorden onbemand. De Duitsers hadden er een automatisch weerstation geïnstalleerd en waren gevlucht, waardoor de basis gemakkelijk door de geallieerden kon worden ingenomen. Nussbaum bleef echter berichten versturen tot juni 1943, toen Noorse troepen de basis overnamen. Gedurende de rest van de oorlog werd er voortdurend gevochten, maar geallieerden gaven Spitsbergen niet meer uit handen.
De laatste overgave van Hitlers troepen
Deze tegenslagen hinderden de Duitsers niet om nog een weerstation op te richten: Haudegen. Dit weerstation op het onbewoonde eiland Nordaustlandet verzond gegevens naar de Duitse Gestapo in Tromsø in Noord-Noorwegen en bleef gedurende de hele oorlog ongestoord actief. Dat was grotendeels te danken aan de afgelegen ligging.
Leestip: Zeldzame archieffoto’s uit de Tweede Wereldoorlog
Na Hitlers zelfmoord kregen ze de opdracht om alle geheime documenten te vernietigen en zich voor te bereiden op een reddingsoperatie. Maar de hulp kwam niet en eind mei viel ook het signaal vanuit Tromsø weg.
De elf mannen werden aan hun lot overgelaten op een van de onbewoonbaarste eilanden ter wereld. In augustus 1945, met nog een strenge winter voor de boeg, zonden ze noodsignalen uit op geallieerde kanalen. Noorwegen pikte hun signaal op en stuurde een schip om de militairen op te halen. Ze waren de laatsten van Hitlers leger die zich overgaven.
Overblijfselen van de Tweede Wereldoorlog
De overblijfselen van Nussbaum zijn niet de enige restanten van de Tweede Wereldoorlog die je op Spitsbergen tegenkomt. Verder naar het zuiden ligt het wrak van een Junkers Ju 88, een Duits gevechtsvliegtuig. Een groot deel van de romp ontbreekt, maar de staart is bijna volledig bewaard gebleven, net als de vleugels.
Leestip: Deze eilanden bestaan niet meer. Waardoor verdwenen ze?
Dit vliegtuig raakte door luchtafweergeschut beschadigd en moest een noodlanding maken. Het toestel maakte een buiklanding, maar de bemanning overleefde en werd kort na de crash gered. Alleen het vliegtuig (dat later door de Duitsers werd geplunderd voor gevoelige elektronica) bleef over en is een stille getuige van het arctische conflict.
De koudste oorlog gaat door
De Tweede Wereldoorlog mag dan voorbij zijn, maar er zijn tekenen dat Spitsbergen opnieuw betrokken kan raken bij toekomstige conflicten in het noordpoolgebied.
Leestip: Smeltend poolijs opent nieuwe handelsroutes voor de scheepvaart. Wie vaart er wel bij?
Sinds 2022 zijn de relaties tussen de Noorse en Russische nederzettingen verslechterd. Veel touroperators die reizen organiseren in het gebied weigeren sindsdien bezoekers mee te nemen naar de Russische mijnbouwnederzettingen.
Terwijl de Verenigde Staten proberen hun greep op Groenland te versterken, proberen Europese landen en China op subtiele wijze een vaste voet aan de grond te krijgen in de archipel. Want dat is iets waar we niet omheen kunnen: in een opwarmende wereld zal de Noordelijke IJszee steeds waardevoller worden. Niet alleen voor handel en toerisme, maar ook voor de geopolitieke verhoudingen.
Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium én steun de missie van National Geographic. Word nu lid!
