Tweeduizend jaar lang wordt Maria - de moeder van Jezus - al vereerd in kathedralen, hymns en schilderijen als de maagdelijke moeder van God. Maar dit beeld is veel te eenzijdig, meent bijbelwetenschapper James Tabor, tevens emeritus hoogleraar aan de University of North Carolina at Charlotte (VS). In zijn boek The Lost Mary doet hij een poging haar te redden van het vrome, abstracte beeld dat van haar is ontstaan. Wie was de échte Maria?

Traditie versus werkelijkheid

Volgens het traditionele verhaal begint het christendom met Jezus, en groeit de religie dankzij de inspanningen van Petrus en Paulus uit tot een beweging van wereldformaat. Maria verschijnt in verhalen alleen op de achtergrond: als een stille aanwezigheid tijdens de geboorte van Jezus, op de bruiloft waarin hij water in wijn verandert, en huilend onderaan het kruis.

Leestip: Hoe verliep de geboorte van Jezus volgens de Bijbel?

Maar Tabor beargumenteert dat Maria een veel grotere rol heeft gespeeld in de stichting van het christendom dan veel mensen denken. Volgens hem zou ze ook bewust uit het christelijk geheugen zijn gewist. Hoe groot was haar rol werkelijk? En waar is haar erkenning gebleven?

Van Maria naar Mariam

Tabor stelt een intrigerende vraag: wat als Jezus’ radicale boodschap van rechtvaardigheid en compassie deels bij zijn moeder vandaan kwam? Maria kreeg in haar leven te maken met armoede, onderdrukking en verlies. Ze werd al jong weduwe, en moest in haar eentje een groot gezin opvoeden in een land dat werd overspoeld door revoluties en Romeins geweld.

Volgens Tabor moeten we Maria dan ook uit de ‘glazen kooi’ halen waar de christelijke traditie haar in heeft gestopt. We moeten haar zien als een historische figuur: een Joodse vrouw uit de eerste eeuw die te maken kreeg met brutaliteit.

Het herzien van haar verhaal begint al met haar naam. We noemen haar Maria, maar in de Griekse manuscripten van het Nieuwe Testament heet ze Mariam, een Hebreeuwse naam die haar linkt aan de zus van Mozes en Aäron, die dezelfde naam droeg.

Ze was een jonge moeder die waarschijnlijk onder erbarmelijke omstandigheden moest bevallen, dagelijks water moest halen, en moeite had haar kinderen te voeden. Ze was waarschijnlijk zo’n veertien jaar oud toen ze Jezus kreeg.

Het is aannemelijk dat ze vrij snel na haar gearrangeerde huwelijk met Jozef weduwe werd. Jozef komt in de bronnen niet meer voor na Jezus’ twaalfde verjaardag, en Maria reist altijd alleen met haar kinderen.

Revolutie in Galilea

De regio waarin Maria volwassen wordt, Galilea, is allesbehalve rustig. In 4 v.C. barstte de revolutie uit. Een rebel genaamd Judas de Galileeër kroonde zichzelf tot koning, waarmee hij de hoop op de komst van de Messias ontketende. Deze Messias zou de Romeinen voorgoed verslaan.

Leestip: Was Pontius Pilatus werkelijk zo onschuldig als de Bijbel zegt?

Het Romeinse antwoord op deze opstand was meedogenloos. Ze stuurden zo’n 12.000 manschappen op Galilea af en zaaiden dood en verderf. Volgens de Joodse historicus Flavius Josephus werden zo’n 2000 rebellen langs de weg gekruisigd. Maria moet dit allemaal van dichtbij hebben meegemaakt.

Haar ervaringen, zo suggereert Tabor, gaven haar een diep rechtvaardigheidsgevoel. Haar overtuigingen klinken door in de woorden van Jezus, voornamelijk in de Bergrede, waarin hij oproept je vijanden lief te hebben.

In dit licht gezien was Maria niet alleen de baarmoeder die Jezus droeg, maar de bron van zijn boodschap.

Maria was Joods

Volgens Tabor is het ook belangrijk om te benadrukken dat Maria een Joodse vrouw was. Ze geloofde in de Thora, voerde rituelen uit in de tempel en geloofde in de hoop dat Israël bevrijd zou worden. Ze hoorde bij een gemeenschap die wachtte op rechtvaardigheid, en die hoop bracht ze over op haar kinderen, waaronder Jezus.

Matriarch van een dynastie

Maar Tabor gaat verder. Hij noemt Maria de matriarch van een dynastie. Naast moeder van Jezus was ze ook de moeder van Jakobus, de broer van Jezus. Hij volgde hem op als leider van de beweging die Jezus in gang had gezet. Daarnaast was Maria familie van Johannes de Doper, de derde man die een grote rol in de beweging speelde. Zij is de link tussen al deze mannen.

Zo bekeken zou je Maria dus niet alleen als een aanwezige bij de start van het christendom kunnen omschrijven, maar als dé stichter.

Ondergewaardeerde rol

Dat historici haar rol zolang niet waardeerden, heeft volgens Tabor onder meer met de vrouwonvriendelijke blik van de onderzoekers uit de negentiende eeuw te maken. In deze periode begonnen mensen onderzoek te doen naar de historiciteit van Jezus. Met andere woorden: wie was de ‘echte’ Jezus, de man achter de miraculeuze verhalen in de christelijke traditie.

Leestip: Op het Concilie van Nicea debatteerden bisschoppen over Jezus’ goddelijkheid

Maar omdat het leven van vrouwen zich in de negentiende eeuw alleen in de kantlijn afspeelde, legden de onderzoekers (onbewust) dit patroon ook op het Galilea uit de eerste eeuw. Daardoor werd de rol van Maria genegeerd.

Zoon van Maria

In het Nieuwe Testament is de rol van Maria zelfs bewust weggemoffeld, claimt Tabor. In het oudste evangelie, dat van Markus, wordt Jezus nog geïntroduceerd als de ‘zoon van Maria’, een ongebruikelijke introductie voor een Joodse man. Jozef, de man van Maria, komt niet in het verhaal voor. Maria is in deze versie de centrale figuur van de familie.

Maar als er concurrerende verhalen beginnen te ontstaan over wie Jezus was, verdwijnt Maria naar de kantlijn. Zo is ze in de brieven van Paulus vrijwel helemaal verdwenen. Paulus noemt haar nooit bij naam, en schrijft alleen dat Jezus ‘is geboren uit een vrouw’. In latere evangeliën krijgt Jozef ook weer een grotere rol, waardoor de aandacht wordt afgeleid van Maria.

Maria uitgewist

Dat is allemaal geen toeval, claimt Tabor. Door Maria uit te wissen, konden Paulus en latere christelijke leiders de aandacht van Jezus’ Joodse familie afleiden, en zijn kosmische identiteit als de Christus benadrukken. Zo vindt de verschuiving plaats van een dynastie van vlees en bloed, naar de universele boodschap van eeuwige redding.

Maria, Jakobus en de rest van Jezus’ familie worden aan de kant geschoven door Paulus en Petrus, die tegenwoordig als de stichters van het christendom worden gezien.

Maria veranderde in de eeuwig maagdelijke, onderdanige, moeder van God. Wel heilig, maar historisch gezien de mond gesnoerd. Dat dit vaker gebeurde met heilige vrouwen, blijkt ook uit ander onderzoek naar Maria Magdalena, die uit vroege christelijke manuscripten is geschrapt.

Nieuwe ogen

De blik van Tabor is niet zonder controverse, maar het is wel een uitnodiging om Maria met nieuwe ogen te bekijken. Als een stichter, matriarch, visionair en een overlever.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!