De uitbraak van de pest, het Rampjaar van 1672 en de Eerste en Tweede Wereldoorlog: het zijn rampzalige gebeurtenissen die miljoenen levens eisten. Maar er was een decennium waarin de wereld zo veel tegenspoed kende dat het rijken deed wankelen en aan tientallen miljoenen mensen het leven kostte. Was de periode van 536-546 het zwaarste decennium ooit?

Een duistere hemel

In 536 n.C. brak er in Europa een donkere tijd aan. Letterlijk, want in Constantinopel beschreef Procopius van Caesarea hoe de zon werd verduisterd. In zijn kroniek Geschiedenis van de Oorlogen schrijft hij: ‘De zon scheen zonder helder te zijn, zoals de maan, en het leek het hele jaar alsof de zon in eclips stond, want ze scheen niet helder zoals ze dat normaal deed. En sinds dit gebeurde, was de mens niet vrijgesteld van oorlog, plagen of andere zaken die tot de dood leidden.’

Wil je niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!

De duistere hemel die Procopius beschreef, bleek te zijn bevuild door as, roet en zwavel – al zal Procopius dat niet hebben geweten. Dat was het gevolg van een of meerdere zware vulkaanuitbarsting, mogelijk in IJsland, waarna een deken van stof over Europa en Azië werd gelegd. De deeltjes weerkaatsten het zonlicht, waardoor weinig licht de aarde bereikte en de zon – zoals Procopius beschreef – tot wel achttien maanden lang gedimd zichtbaar was.

Er breekt hongersnood uit

Rond diezelfde periode schrijft in het Ostrogotische Rijk (Noord-Italië) de Romeinse schrijver en diplomaat Cassiodorus in zijn Variae Epistolae hoe ‘de zon zijn normale kleur verloren heeft en een blauwachtige gloed heeft’.

Cassiodorus beschrijft verder dat ‘onbekende stoffen als een deken over de aarde liggen, en het licht en de warmte van de zon blokkeren’. Onderzoek uit 2016 toonde aan dat de temperatuur in de jaren na de uitbarsting wereldwijd met ongeveer twee graden daalde. Door aanhoudende vorst en langdurige droogte droogde de grond uit, en kon er geen fruit worden geoogst. ‘De appels zijn hard en de druiven zijn zuur,’ zo schrijft Cassiodorus.

Leestip: De dodelijkste vulkaanramp van de twintigste eeuw

De gevolgen van de vulkaanuitbarsting blijken enorm: in heel Europa gaan oogsten verloren en lijden mensen honger. Cassiodorus verlaagt de belastingen en vraagt de bisschop van Milaan om zijn graan aan de armen verkopen. Zelfs in Ierland, zo’n tweeduizend kilometer verderop, worden er in de Annalen van Ulster in 536 en 539 misoogsten gemeld.

Rampen overal ter wereld

Tot overmaat van ramp barst er rond 539 nóg een vulkaan uit, ditmaal in El Salvador. Uit onderzoek uit 2019 blijkt dat deze aswolk bossen en oogsten deed afsterven, en er in Midden-Amerika perioden van droogte uitbreken waardoor honderdduizenden Maya’s omkomen of ontheemd raken.

De vulkaanuitbarsting heeft ook effecten op de rest van de wereld: de aswolk zorgt voor nieuwe misoogsten in Europa en Azië; in Peru ontstaat er grote droogte, waardoor veel inwoners van de Moche-cultuur sterven; in China valt er sneeuw in augustus, waardoor er hongersnood uitbreekt.

De Pest van Justinianus

In Europa en het Midden-Oosten kampt men nog met de gevolgen van de hongersnood als de volgende ramp zich alweer aandient. Zo beschrijft Procopius dat in 541 in de Byzantijnse havenstad Pelusium (in het huidige Egypte) de builenpest (Yersinia pestis) uitbreekt.

Leestip: De vergeten pandemie die miljoenen Romeinen het leven kostte

Deze zeer besmettelijke ziekte is waarschijnlijk door ratten via handelsschepen uit China en India naar het Middellandse Zeegebied gebracht, waarna de pest zich in slechts twee jaar tijd door Europa verspreidt. Volgens Procopius was er ‘vrijwel niemand op straat te vinden, tenzij ze een dode wegbrachten’. De ziekte wordt ook wel de Pest van Justinianus genoemd, vernoemd naar Justinianus I, de keizer van het Byzantijnse Rijk, die ook ziek wordt.

Justinianus overleefde de pest, maar tientallen miljoenen tijdgenoten doen dat niet. De pest zal nog tot ongeveer 750 n.C. in vlagen door het Byzantijnse Rijk rondwaren.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!