Iedereen is weleens over de kermis gelopen: langs felverlichte attracties, spelkramen en eetgeuren die zich vermengen met muziek en geroezemoes. Wat voor veel mensen voelt als typisch modern vermaak, heeft in werkelijkheid een geschiedenis die teruggaat tot de Vroege Middeleeuwen. De kermis zoals we die nu kennen ontstond pas in de negentiende eeuw, maar haar wortels liggen veel dieper. Aan de hand van historische bronnen en archiefmateriaal duiken we in de lange geschiedenis van dit jaarlijks terugkerende dorps- en stadsfeest.
Van kerkwijding tot volksfeest
De oorsprong van de kermis ligt in de Vroege Middeleeuwen. Oorspronkelijk was het geen wereldlijk feest, maar een kerkelijke aangelegenheid: een viering van de kerkwijding en de bijbehorende mis. De naam ‘kermis’ is een samentrekking van ‘kerkmis’ en verwijst direct naar deze religieuze oorsprong.
Rondom deze viering ontstonden jaarmarkten waar boeren, handelaren en reizende artiesten samenkwamen. Kwakzalvers, artsen, uitvinders en entertainers trokken van plaats naar plaats en maakten van de kerkwijding een evenement dat verder reikte dan de kerk alleen. Het feest concentreerde zich rond het kerkplein, dat voor de gelegenheid werd versierd en waar naast de hoogmis ook processies en muziek plaatsvonden.
Gaandeweg groeide de kermis uit tot een groot volksfeest waarin naast religie ook vermaak centraal stond. Er werd gegeten, gedronken, gehandeld en gespeeld. Zelfs dansen, dat niet altijd als passend werd beschouwd, maakte deel uit van de festiviteiten. Voor de hardwerkende middeleeuwer was de kermis een zeldzaam moment van ontspanning en sociale uitbundigheid.
De kermis door de jaren heen
Door de eeuwen heen veranderde het karakter van de kermis. Tijdens de industriële revolutie werd het aanbod aan attracties steeds technischer en spectaculairder. Mechanische apparaten, draaimolens en later ook elektrische attracties deden hun intrede. De kermis werd bovendien een plek waar nieuwe uitvindingen werden getoond, waaronder de vroege bioscoop.
Tegelijkertijd veranderde het imago van de kermis. In de achttiende eeuw klonk steeds vaker kritiek op het feest, dat door sommigen werd gezien als losbandig en onbeschaafd. Openlijk drankgebruik, intimiteit en soms geweld droegen bij aan dat negatieve beeld. In sommige steden en dorpen werden kermissen beperkt of zelfs verboden.
Rond 1900 waren er daardoor nog relatief weinig kermissen over. Pas na de Tweede Wereldoorlog keerde het feest in volle omvang terug. De kermis kreeg opnieuw een vaste plek in het publieke leven, ditmaal als laagdrempelig vermaak voor alle lagen van de bevolking.
Erkend als cultureel erfgoed
De lange traditie van de kermis wordt inmiddels ook officieel erkend. Sinds 2022 staat de Nederlandse kermiscultuur op de Inventaris Immaterieel Erfgoed Nederland. Daarbij gaat het niet alleen om de attracties, maar ook om het vakmanschap, de familiebedrijven en het reizende bestaan van kermisexploitanten.
In 2024 volgde internationale erkenning: ook de Belgische en Franse kermissen werden toegevoegd aan de Unesco-lijst voor immaterieel cultureel erfgoed. Daarmee wordt de kermis niet langer gezien als vluchtig vermaak, maar als een levende traditie die generaties verbindt.
Wanneer er vandaag een kermis neerstrijkt in een dorp of stad, is dat dus meer dan een tijdelijk spektakel. Het is een voortzetting van een eeuwenoude behoefte aan samenkomst, ontspanning en verwondering. Wat ooit begon als een kerkelijke viering, leeft voort als een cultureel ritueel waarin verleden en heden elkaar blijven ontmoeten.
Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!
