Op 14 december 1799 werd de voormalige Amerikaanse president George Washington wakker met hevige keelpijn. Hij liet zijn artsen komen en vroeg om behandeling. Zij waren ervan overtuigd dat een aderlating verlichting zou bieden. Binnen enkele uren tapten ze ongeveer twee liter bloed af, bijna veertig procent van de totale hoeveelheid in het menselijk lichaam. Washington, inmiddels ernstig verzwakt, gaf hem de opdracht om te stoppen, maar tevergeefs: later die dag overleed hij.

Aderlaten was in die tijd geen uitzonderlijke, maar juist een veelgebruikte medische ingreep. De praktijk gaat terug tot de Oudheid. Wat maakte deze behandeling eeuwenlang zo populair?

Een balans van vier lichaamssappen

De Grieks-Romeinse arts Galenus beschreef een lichaam dat werd gestuurd door vier humoren: bloed, slijm, gele gal en zwarte gal. Zolang deze lichaamssappen in balans waren, bleef een mens gezond. Maar een teveel of tekort kon volgens hem leiden tot fysieke of psychische klachten.

Behandelingen waren er dan ook vooral op gericht dit evenwicht te herstellen, bijvoorbeeld met purgeren, urineren, klysma’s of aderlatingen. Aderlaten gebeurde vanaf de Oudheid tot de Middeleeuwen, maar werd zelfs in de negentiende eeuw nog toegepast.

Verschillende methoden

Aderlaten kon op uiteenlopende manieren worden uitgevoerd. Soms maakte een arts een kleine incisie met scherpe instrumenten zoals ganzenpennen, dierentanden of metalen mesjes.

Wil je niets missen van onze verhalen? Volg National Geographic op Google Discover en zie onze verhalen vaker terug in je Google-feed!

In andere gevallen werden bloedzuigers gebruikt of werd wet cupping toegepast: de huid werd doorboord met kleine prikjes, waarna verwarmde glazen of bronzen kolven vacuüm op de huid werden gezet om bloed naar buiten te trekken. Hoeveel bloed er precies werd afgenomen, hing vaak af van de stand van zon, maan en sterren, het weer én de locatie van de kwaal in het lichaam.

Bloedzuigers in Frankrijk

In de negentiende eeuw kende het aderlaten met bloedzuigers een opmerkelijke opleving, mede dankzij de Parijse arts François-Joseph-Victor Broussais (1772-1838), bijgenaamd de ‘vampier van de geneeskunde’. Hij stelde dat koorts altijd het gevolg was van ontstoken organen en dat bloedzuigers rechtstreeks op het aangedane gebied moesten worden geplaatst.

Zijn therapie was rond 1830 enorm populair in Europa, met name in Frankrijk. Alleen al in Parijs werden jaarlijks vijf tot zes miljoen bloedzuigers gebruikt; in heel Frankrijk ging het om zo’n 35 miljoen per jaar.

Leestip:De chirurgijn: gruwelijke geneesheer van middeleeuwse boeren, burgers en buitenlui

Om de groeiende industrie te bevoorraden, trokken bloedzuigervangers door moerassen, waarbij ze zichzelf en dierenorganen of ander vlees gebruikten als lokaas. In de loop van de achttiende eeuw kwam er steeds meer kritiek op het aderlaten, maar pas in de negentiende eeuw werd ontdekt dat aderlaten voor de patiënt meer negatieve dan positieve gevolgen had.

Waarom was aderlaten zo populair?

Dat de behandeling eeuwenlang standhield, heeft waarschijnlijk meerdere oorzaken. Het placebo-effect speelde een rol: alleen al de aandacht van een arts kon patiënten het gevoel geven dat de klachten verminderden. Dat effect werd vervolgens toegeschreven aan de aderlating zelf.

Hoewel sommige artsen extreem ver gingen (zoals de Amerikaanse arts Benjamin Rush, die geloofde dat tot tachtig procent van het bloed kon worden afgetapt), is een klein bloedverlies meestal niet gevaarlijk, wat de praktijk minder risicovol deed lijken dan zij was.

Leestip: Hoe zag een tandartsbezoek eruit in de Middeleeuwen?

Opvallend genoeg wordt aderlaten ook vandaag de dag nog toegepast, zij het in heel andere contexten. Het wordt gebruikt bij specifieke bloedziekten om het aantal rode bloedcellen of het ijzergehalte te verlagen. En medische bloedzuigers worden nog steeds ingezet, onder meer om doorbloeding te stimuleren na weefseltransplantaties in de plastische chirurgie.

Dat oude artsen de onderliggende wetenschap niet kenden, maakt duidelijk hoe hardnekkig medische tradities kunnen zijn – zelfs wanneer hun werking pas veel later wordt begrepen.

Meer ontdekken? Krijg onbeperkt toegang tot National Geographic Premium en steun onze missie. Word vandaag nog lid!