Na het overlijden van koningin Elizabeth II in 2022 nam haar zoon Charles het stokje over als koning van Groot-Brittannië. Met deze historische machtswisseling kwam hij ook aan het roer te staan van het Gemenebest van Naties, een internationale organisatie die voornamelijk bestaat uit voormalige Britse kolonies.
Veertien leden van het Gemenebest, waaronder Canada, Australië en Nieuw-Zeeland, erkennen de Britse vorst nog steeds als hun staatshoofd. Dit zijn de Commonwealth realms. De overige 42 gemenebestlanden doen dat niet.
Als je het allemaal maar verwarrend vindt, ben je niet de enige. Historicus W. David McIntyre beschreef het Gemenebest ooit als een ‘los verband van staten die een vaak ondefinieerbare relatie hebben met Groot-Brittannië en elkaar.’ We geven je hieronder een korte opfrisser over de geschiedenis en betekenis van het Britse Gemenebest.
Hoe het is het Gemenebest ontstaan?
Het Gemenebest van Naties werd geboren uit de langzame desintegratie van het Britse Rijk, dat op zijn hoogtepunt aan het eind van de negentiende eeuw een vijfde van het aardoppervlak besloeg. Het reikte van Hongkong tot het Caribisch gebied en besloeg een groot deel van zuidelijk en Oost-Afrika.
Maar al tijdens de uitbreiding van het rijk waren er kolonies die de bemoeienis zat waren. In 1864 begonnen vertegenwoordigers van de drie Britse kolonies in het huidige Canada met onderhandelingen om te fuseren tot een confederatie met zelfbestuur. De gebieden vreesden mogelijke agressie vanuit de Verenigde Staten en wilden in staat zijn hun eigen verdedigingsmacht op te richten. Daarnaast wilden ze dat er vrij handelsverkeer was met hun zuidelijke buurland.
Uit angst voor een nieuwe revolutie ging Groot-Brittannië in juli 1867 akkoord met de eisen van de kolonisten. Maar het rijk deed geen afstand van het bestuur over het gebied: het verenigde Canada werd een Britse ‘dominion’. Dit hield in dat Canada zelfbestuur had, maar dat de wetten van het land nog steeds Britse goedkeuring nodig hadden, waardoor de Britse monarch een vetorecht had. In de daaropvolgende decennia werden ook andere grotendeels witte Britse kolonies dominions, zoals Australië, Nieuw-Zeeland, Newfoundland, Zuid-Afrika en de Ierse Vrijstaat (nu de Republiek Ierland).
Het Statuur van Westminster
Maar in de nasleep van de Eerste Wereldoorlog zorgde het opkomende nationalisme in de dominions, die aan de kant van Groot-Brittannië hadden meegevochten, voor een verlangen naar meer dan alleen zelfbestuur. In 1926 kwamen Groot-Brittannië en de dominions overeen dat ze allemaal een gelijke status hadden ‘verenigd door een gezamenlijke trouw aan de Kroon.’ De verklaring, die in 1931 werd geformaliseerd met het Statuut van Westminster, vormde de openingszet voor de officiële oprichting van de Britse Gemenebest van Naties.
Naar een modern Gemenebest
Het zou nog ongeveer twee decennia duren voordat het Gemenebest ontstond in zijn huidige vorm, door de opkomst van de onafhankelijkheidsbeweging in India. Dit land nam in 1926 deel aan gesprekken, maar ondertekende het verdrag voor de blijvende erkenning van de Britse monarchie niet. Een beweging onder leiding van Mahatma Gandhi streed voor de volledige onafhankelijkheid en afschaffing van het koloniale bewind.
India werd in 1947 onafhankelijk, maar bleek niet bereid om zich volledig van Groot-Brittannië af te keren. Twee jaar later vroeg het land het lidmaatschap aan van het Gemenebest, onder enkele voorwaarden. India zou koning George VI als hoofd van het Gemenebest aanvaarden, maar zou als eerste deelnemende land geen trouw zweren aan de kroon.
De lidstaten gingen akkoord met de Indiase voorwaarden en in 1949 stelden ze de London Declaration op, waardoor India, Pakistan en Ceylon (het huidige Sri Lanka) mochten deelnemen ‘als vrije en gelijkwaardige leden.’ De verklaring betekende een hervorming van het Gemenebest van Naties, waardoor ook andere onafhankelijke landen konden toetreden zonder trouw aan de kroon te zweren.
Landen van het Gemenebest
Vandaag de dag telt het Gemenebest 56 leden. Wat houdt het Gemenebest - Commonwealth in het Engels - nu in? De organisatie houdt zich bezig met onder meer handel, milieu- en natuurbescherming en onderwijs. Leden hebben geen verplichtingen ten opzichte van elkaar, maar zijn onderling verbonden door hun gedeelde waarden – en vaak ook door hun gedeelde geschiedenis als voormalige Britse kolonie.
Antigua en Barbuda, Australië, Bahama's, Bangladesh, Barbados, Belize, Botswana, Brunei, Canada, Cyprus, Dominica, Fiji, Gabon, Gambia, Ghana, Grenada, Guyana, India, Jamaica, Kameroen, Kenia, Kiribati, Lesotho, Malawi, Malediven, Maleisië, Malta, Mauritius, Mozambique, Namibië, Nauru, Nieuw-Zeeland, Nigeria, Oeganda, Pakistan, Papoea-Nieuw-Guinea, Rwanda, Saint Kitts en Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent en de Grenadines, Samoa, Seychellen, Sierra Leone, Singapore, Salomonseilanden, Sri Lanka, Swaziland, Tanzania, Togo, Tonga, Trinidad en Tobago, Tuvalu, Vanuatu, Verenigd Koninkrijk, Zambia, Zuid-Afrika
De rol van de Britse monarch in het Gemenebest
De Britse vorst staat niet automatisch aan het hoofd van het Gemenebest. De functie is officieel niet overerfbaar; de lidstaten moeten daarover stemmen. In 2018 maakte de organisatie bekend dat prins Charles zijn moeder zou opvolgen (net als zij haar vader had opgevolgd), maar dat hoeft voor toekomstige monarchen niet het geval te zijn.
De functie is hoe dan ook slechts een symbolische. De rol van de koning is vooral om de banden tussen de lidstaten te versterken door regelmatig koninklijke bezoeken af te leggen.
In de Commonwealth realms is de rol van de Britse monarch ietsje anders. Hoewel deze landen geen deel uitmaken van Groot-Brittannië (en ze hun eigen regering kiezen), zweren deze landen nog wel trouw aan de Britse vorst. De koning wordt in de Commonwealth realms vertegenwoordigd door gouverneurs-generaal, die het werkelijke staatshoofd zijn en ceremoniële taken verrichten als het goedkeuren van wetgeving en het aanstellen van ministers, ambassadeurs en rechters.
Hoe ziet de toekomst van de Britse gemenebest eruit?
De afgelopen jaren ontstaat er in steeds meer Commonwealth realms een discussie over de rol van de Britse koning. In de jaren zeventig besloten Guyana, Trinidad en Tobago en Dominica dat de Britse monarch niet langer hun staatshoofd was, maar ze bleven wel in het Gemenebest. Andere landen volgden en Barbados deed in 2021 na bijna dertig jaar afstand deed van de koningin als staatshoofd.
Toch zien veel leden van het Gemenebest ook het belang om bondgenoten te behouden, zelfs als het je voormalige bezetter is.
Koningin Elizabeth was zelf een fervent voorstander van deze kijk op het Gemenebest. In 1953 liet zij in haar traditionele kerstuitzending weten dat zij het Verenigd Koninkrijk als gelijkwaardig zag aan de andere onafhankelijke landen die lid zijn van het Gemenebest.
‘In die vorm vertoont het Gemenebest geen gelijkenis met rijken uit het verleden,’ stelde ze. ‘Het is een heel nieuw fenomeen, gebaseerd op het beste dat de menselijke geest voortbrengt: vriendschap, trouw en het verlangen naar vrijheid en vrede.’
