De coronavirus-pandemie herinnert ons weer eens aan het grote belang van schone lucht als prioriteit voor de wereldwijde volksgezondheid. Nadat de krantenkoppen tientallen jaren lang zijn beheerst door industriële luchtvervuiling, is onze aandacht door de uitbraak van COVID-19 verschoven naar binnenskamers: de luchtkwaliteit en de ventilatie in huis en de vraag of ziekteverwekkers goed dan wel slecht in deze lucht gedijen, kan het verschil maken tussen gezondheid en besmetting. Tot de plekken die geregeld worden genoemd als zorgelijke potentiële hotspots van besmettingen (kerken, verpleeghuizen en cruiseschepen) behoren ook de interieurs van passagiersvliegtuigen.
Het zal dus een verrassing zijn om te horen dat de lucht in een vliegtuig schoner is dan je misschien denkt. Dankzij HEPA-filters en efficiënte circulatie is de lucht die je in een commercieel passagiersvliegtuig inademt, veel schoner dan die in restaurants, bars, winkels en de woonkamer van je beste vriend – wat overigens niet betekent dat er helemaal geen virussen in kunnen rondzweven. Hieronder zetten we op een rijtje waarom je niet bang hoeft te zijn voor de lucht daarboven.
Hoe lucht in vliegtuigen wordt gefilterd
De meeste (zij het niet alle) commerciële passagiersvliegtuigen zijn uitgerust met HEPA-filters (de Engelse afkorting voor ‘High Efficiency Particulate Air’-filters). De luchtstroom in vliegtuigen met zulke filters is vergelijkbaar met “de laminaire luchtstroming in een operatiekamer, waarbij luchtstromen elkaar niet of vrijwel niet kruisen,” zegt Bjoern Becker van de Lufthansa Group. “De lucht wordt vanuit het plafond met een snelheid van ongeveer een meter per seconde de cabine in gepompt en onder de stoelen aan de raamzijde weer weggezogen.”
Zo’n veertig procent van de lucht in een cabine wordt door het HEPA-systeem gefilterd; de resterende zestig procent is frisse lucht die van buiten het vliegtuig wordt aangezogen. “Als een vliegtuig op kruissnelheid ligt, wordt de cabinelucht gemiddeld elke drie minuten volledig vervangen,” zegt Becker. (De Lufthansa laat in een video zien hoe HEPA-filters werken.)
Officieel wordt met behulp van HEPA-filters “99,97 procent van de in de lucht zwevende deeltjes van meer dan 0,3 micron in doorsnede tegengehouden en opgevangen,” zegt Tony Julian, expert in luchtfiltering van RGF Environmental Group. Vreemd genoeg neemt de efficiency van deze filters toe naarmate de deeltjes in de lucht kleiner worden. Dus hoewel de uitgeademde bolletjes vocht waarin zich het SARS-CoV-2-virus kan bevinden extreem klein zijn, zal een HEPA-filter de overgrote meerderheid ervan uit de lucht filteren.
“Doorgaans is het aantal deeltjes dat in de lucht van een vliegtuig zweeft, heel erg laag. De cabine is bijna een cleanroom, omdat er zoveel wordt geventileerd en er in het vliegtuig zelf zeer weinig bronnen voor de verspreiding van deeltjes aanwezig zijn,” zegt Liam Bates, oprichter en directeur van Kaiterra, een fabrikant van instrumenten waarmee de luchtkwaliteit wordt gemeten. “Vliegtuigen zijn zelfs veiliger dan vrijwel elke andere besloten ruimte.”
Oudere passagiersvliegtuigen of kleine vliegtuigjes hebben geen HEPA-filters, waardoor de luchtfiltering aan boord van deze types minder efficiënt is. Maar zelfs de beste filters kunnen niet alle virusdeeltjes in een cabine uit de lucht halen. Toch zijn er manieren waarop luchtvaartmaatschappijen, het cabinepersoneel en de reizigers zelf kunnen beïnvloeden hoe goed deze filters werken.
Hoe betrouwbaar zijn luchtfilters?
Een filtratie-percentage van 99,97 klinkt geruststellend hoog en de managers van luchtvaartmaatschappijen rekenen op dat getal. Maar volgens Bates is het grootste probleem met zulke systemen dat het “filter alleen de kwaliteit van de lucht garandeert die erdoorheen is gestroomd. Als iemand lucht inademt die niet door het filter is gestroomd, zegt dat hoge percentage dus niets.”
Daarom hebben cabines afgezien van goede luchtfilters ook goede passagiers nodig: iedereen aan boord zou een mondkapje moeten dragen.
Van mondkapjes is inmiddels bewezen dat ze bescherming bieden, maar het is ook een goede verzekering tegen het feit dat HEPA-filters en de snelle vervanging van de cabinelucht pas op volle toeren werken als het vliegtuig eenmaal in de lucht is. Dat betekent dat je gedurende de soms oneindig lange tijd tussen het innemen van je zitplaats en het opstijgen (of tussen het landen en uitstappen) de grootste kans loopt om een wolk van deeltjes van iemand met COVID-19 in te ademen. De verschaalde en warme lucht die je soms voelt als het vliegtuig aan de gate of op de landingsbaan stilstaat, betekent dat er maar weinig lucht door de HEPA-filters wordt gevoerd.
Zoals met de meeste technologie moeten ook “HEPA-filters regelmatig en naar behoefte worden onderhouden en vervangen,” zegt Julian. Zo zullen ze minder efficiënt werken als er gaatjes in zitten of als de afdichtingen defect zijn. Alle HEPA-fabrikanten bevelen een onderhoudsschema voor hun producten aan en de meeste luchtvaartmaatschappijen zorgen ervoor dat ze zeer geregeld worden vervangen. Als een maatschappij de filters minder vaak vervangt dan wordt aanbevolen, zal de totale luchtstroom door de filters weliswaar afnemen maar vermindert het vermogen van de filters om deeltjes uit de lucht te halen niet, aldus de International Air Transport Association. In tegenstelling tot wat we misschien denken, kunnen vuile filters zelfs beter werken dan schone filters.
Het belang van mondkapjes
Wanneer we hoesten, niezen en praten, stoten we wolken van microscopisch kleine (en soms zichtbare) druppeltjes speeksel uit. Door de zwaartekracht vallen de zwaardere deeltjes al snel op de grond (of een armleuning), maar kleinere deeltjes blijven in de lucht zweven. Het onderzoek naar SARS-CoV-2 blijft zich ontwikkelen, maar er zijn inmiddels aanwijzingen dat het virus binnen deze minuscule druppeltjes besmettelijk is.
Wie aan boord van een vliegtuig zijn of haar mondkapje de hele tijd ophoudt, zal een deel van die speekseldruppeltjes – en de virusdeeltjes erin – niet door de lucht verspreiden. Er zijn bewijzen dat mondkapjes niet alleen de mensen om je heen beschermen, maar ook de kans verlagen dat je zelf wordt besmet. Je kunt het dragen van een mondkapje vergelijken met het opbergen van je laptop voor het opstijgen: daarmee minimaliseer je de kans dat passagiers tijdens turbulentie door rondvliegende voorwerpen worden geraakt.
In de VS is het voor vliegreizigers niet wettelijk verplicht om een mondkapje de dragen. Elke luchtvaartmaatschappij (waaronder American, Delta en United) heeft wat dat betreft zijn eigen regels. Uit talloze berichten komt naar voren dat maatschappijen hun regels soms strikt handhaven (Delta heeft al meer dan honderd rebellen zonder mondkapje uit zijn vliegtuigen gezet en keert ook terug naar de gate om passagiers van boord te zetten) maar soms ook negeren of het aan de passagiers zelf overlaten om hun buren in de gaten te houden. Maar er doen ook verhalen de ronde over reizigers die zonder mondkapje vliegen (of ze op de onjuiste manier dragen) en over cabinepersoneel dat de regels niet handhaaft.
Kan screening helpen?
Vele luchthavens en luchtvaartmaatschappijen voeren nieuwe screening-methoden in om te voorkomen dat mogelijk besmette reizigers aan boord van passagiersvliegtuigen stappen. Sommige van die methoden gaan uit van de eerlijkheid en het verantwoordelijkheidsbesef van de passagiers. Zo vragen maatschappijen hun passagiers bij het inchecken of ze de voorgaande twee weken symptomen van COVID-19 hebben gehad.
Zelfs als iedereen aan boord naar eer en geweten zou hebben gehandeld, zouden de passagiers toch nog risico op besmetting lopen omdat zo’n veertig procent van de COVID-19-patiënten weinig tot geen symptomen vertoont en veel mensen in het beginstadium van de ziekte helemaal niets merken. Sommige luchtvaartmaatschappijen, zoals Qatar Airways, hebben het gebruik van mondkapjes én plastic gezichtsschermen voor hun passagiers en bemanning verplicht gesteld. De mondkapjes zijn er om jouw medepassagiers te beschermen, de gezichtsschermen om jouzelf voor besmetting te behoeden (en vooral om te voorkomen dat virusdeeltjes in je ogen terechtkomen).
Uit de uitgebreide screenings op vliegvelden blijkt dat zowel luchthavenautoriteiten als luchtvaartmaatschappijen het coronavirus zeer serieus nemen, maar volgens experts zijn de maatregelen niet altijd gebaseerd op wetenschappelijke feiten. “Het opmeten van de lichaamstemperatuur van passagiers geeft het gevoel dat we iets tastbaars doen om de verspreiding van COVID-19 tegen te gaan, maar uitgaande van de wetenschappelijke bewijzen die we tot dusver hebben, kunnen COVID-19-patiënten daarmee niet worden geïdentificeerd of kan het niet de verspreiding van de ziekte voorkomen,” zegt Daniel Fagbuyi, die door president Obama werd opgenomen in de National Biodefense Science Board en ervaring heeft met het reageren op pandemieën. Bij het screenen van de temperatuur met behulp van infrarood-thermometers wordt dertig procent van de mensen met verhoging of koorts over het hoofd gezien.
Veiliger vliegen
Het grootste risico dat passagiers op hun vlucht lopen, is waarschijnlijk gedurende het verblijf op de grond: het wachten op de luchthaven en het instappen, landen, uitstappen en afhalen van de bagage. Mensen die in een besloten ruimte dicht bij elkaar staan en misschien niet altijd een mondkapje dragen, kunnen elkaar snel aansteken. Het bewaren van anderhalve meter (of meer) afstand terwijl je naar de gate loopt, je stoel in het vliegtuig zoekt of weer van boord gaat, is waarschijnlijk belangrijker dan al het andere dat je kunt doen (behalve het dragen van dat mondkapje).
Als je dan toch per se wilt vliegen, kies dan voor een luchtvaartmaatschappij die zijn eigen beschermingsregels handhaaft. Je zult op z’n minst minder gestrest zijn over de kans dat je anderen moet controleren op het dragen van een mondkapje. Momenteel lijkt het erop dat Alaska Airlines het dragen van een mondkapje het strengst handhaaft.
Voorlopig blijven in vliegtuigen van Delta, Alaska, Hawaiian en Jet Blue alle middenstoelen onbezet, maar het is waarschijnlijker dat de bescherming tegen COVID-19 eerder het resultaat is van het lagere aantal passagiers aan boord dan van het feit dat een vreemdeling wat verder van je af zit. Uit een veelbesproken onderzoek van het Massachusetts Institute of Technology dat op 18 augustus werd vrijgegeven, blijkt dat het onbezet laten van de middenstoelen het risico op besmetting door COVID-19 bijna tweemaal zo klein maakt, maar het onderzoek is nog niet door andere wetenschappers beoordeeld.
Tijdens een vlucht kun je het best het contact met oppervlakken zoveel mogelijk vermijden en je handen wassen voordat je je gezicht (en ook je mondkapje) aanraakt. Maar volgens Ken Perry, noodarts in Charleston, South Carolina, hoef je nu ook weer niet in een hermetisch gesloten gaspak te gaan vliegen. “Mensen kunnen veel beter in de gaten houden dat ze hun mondkapje op de juiste manier dragen dan na te denken over handschoenen en andere beschermende kleding.”
Wetenschappers denken inmiddels niet meer dat het aanraken van voorwerpen en het daarna met ongewassen handen aanraken van de ogen, neus of mond een belangrijke oorzaak is voor de overdracht van COVID-19. Maar uit een recent rapport over besmetting aan boord van vliegtuigen zou blijken dat iemand zonder symptomen de ziekte via oppervlakken in het toilet kan verspreiden.
Luchtvaartmaatschappijen hebben hun schoonmaakprocedures aangescherpt, onder meer door hun vliegtuigen met elektrostatische verstuivers te ontsmetten. En American Airlines zal na een ongebruikelijk snelle goedkeuringsprocedure door de Amerikaanse milieudienst EPA (Environmental Protection Agency) beginnen met het besproeien van plekken die vaak worden aangeraakt (de achterkant van stoelen, uitklapbare tafeltjes) met de stof SurfaceWise2, een coating waarvan wordt beweerd dat ze het coronavirus gedurende zeven dagen onschadelijk maakt.
Fagbuyi raadt aan om je mondkapje tijdens de vlucht zoveel mogelijk op te houden. Dat betekent ook dat je eten en drinken aan boord probeert te vermijden. Volgens Fagbuyi is het prima om tijdens de vlucht je handen met gel te ontsmetten, maar moet je “de handen met water en zeep wassen” nadat je van boord bent gegaan en vooral vóórdat je je mondkapje afdoet.
En hoewel het misschien ongemakkelijk is, heeft het dragen van een mondkapje geen enkele invloed op de hoeveelheid zuurstof of kooldioxide die je inademt, zegt Joyce Sanchez, medisch directeur van de Travel Health Clinic in Froedtert en het Medical College of Wisconsin. “De overweldigende meerderheid van de mensen, ook van mensen met chronische long- en hartaandoeningen, kan veilig een mondkapje dragen,” zegt zij.
Dus het beste wat we voorlopig kunnen doen om de lucht daarboven wat vriendelijker te maken, is het maskeren van onze glimlach.
De Canadese journaliste en fotografe Johanna Read is gespecialiseerd in verantwoord toerisme. Als voormalig beleidsmaker is ze betrokken geweest bij de respons op griepepidemieën. Volg haar op Twitter en Instagram.
Lees meer over het coronavirus op natgeo.nl/coronavirus
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
