Geruchten over het aanstaande einde van Betelgeuze blijken ‘schromelijk overdreven’. De rode superreus lijkt niet op het punt te staan om te exploderen, ook al leek een recente en opmerkelijke verzwakking van zijn lichtkracht erop te wijzen dat de ster aan zijn zwanenzang was begonnen. Maar uit de nieuwste observaties blijkt nu dat de superreus weer met aloude lichtkracht begint te schijnen.
“Het dimmen van Betelgeuze is duidelijk gestopt en de ster begint langzaam weer feller te schijnen,” zo berichtte een onderzoeksteam op 22 februari op de website The Astronomer’s Telegram. “Er zullen allerlei soorten observaties verricht moeten worden om meer inzicht te krijgen in de aard van deze ongekende episode van verduistering en in de toekomstige evolutie van deze verrassende ster.”
Nu Betelgeuze weer feller begint te schijnen, hopen astronomen te kunnen verklaren waardoor de ster eind 2019 zo sterk in lichtkracht afzwakte. Maar tegelijkertijd moeten ze hun teleurstelling verbijten over het feit dat de relatief naburige ster voorlopig niet ‘supernova gaat’.
“Ik had het geweldig gevonden als hij in een supernova zou zijn geëxplodeerd,’ zegt Andrea Dupree van het Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics. “We hebben maar heel weinig informatie over wat er voorafgaand aan een supernova gebeurt: in de nacht, week of maand vóór een supernova.”
Verzwakkende reus
Normaliter is Betelgeuze een helder, opvallend en rood lichtpunt in de ‘schouder’ van het sterrenbeeld Orion de Jager en een van de meest herkenbare sterren aan de nachthemel. Op een afstand van zevenhonderd lichtjaar is deze jonge rode superreus een opgeblazen en kolossaal hemellichaam: als deze ster de plaats van onze zon zou innemen, zou de omtrek ervan tot aan de omloopbaan van Jupiter reiken. De superreus pulseert met regelmatige tussenpozen en zijn oppervlak is een gevlekt mozaïek van reusachtige convectiecellen die opzwellen en krimpen – vergelijkbaar met de opborrelende plasmabellen die op het oppervlak van de zon zijn waar te nemen, maar dan veel groter. “Ze zijn belachelijk groot! Echt heel grote cellen, zo groot als de afstand van de aarde tot Mars,” zegt Dupree. “Het oppervlak van deze ster is zeer verrassend.”
Terwijl de ster pulseert en de convectiecellen opzwellen en krimpen, fluctueert ook de lichtkracht van Betelgeuze, waarvan de naam is afgeleid van het Arabisch. De ster is geclassificeerd als een ‘halfregelmatige veranderlijke’ ster, wat betekent dat hij op gezette tijden zwakker en daarna weer feller gaat schijnen, afhankelijk van de interne cyclussen die hij doorloopt.
Maar vorig jaar herfst begon de lichtkracht van Betelgeuze veel sterker dan gebruikelijk af te nemen. En in plaats van daarna weer feller te gaan schijnen, begon de superreus steeds zwakker te schijnen. Tegen het einde van 2019 was de ster tot minder dan veertig procent van zijn oorspronkelijke lichtkracht gedimd en niet langer de op negen na helderste ster aan het firmament; hij kwam zelfs niet meer in de top-20 voor. Nog nooit sinds de ster door astronomen werd geobserveerd, was de lichtkracht van Betelgeuze zó zwak geweest. “Het is spannend om de evolutie van een ster in realtime te kunnen observeren,” zegt Dupree. “Hij doet dingen die we nog nooit eerder bij deze ster hebben waargenomen. En onduidelijk is nog of we dit überhaupt bij enige andere ster hebben waargenomen.”
De oorzaak van Betelgeuze’s plotselinge verduistering is nog niet bekend. Sommige astronomen denken dat er sprake zou kunnen zijn van een samenloop van normale stellaire cyclussen, die tot een abnormaal zwakkere lichtkracht heeft geleid. Andere astronomen opperen dat Betelgeuze enorme hoeveelheden stof afstoot, waardoor ons zicht op de ster zelf wordt verduisterd. En weer andere hoopten dat Betelgeuze’s verzwakking de voorbode was van zijn naderende einde, aangezien superreuzen inderdaad grote stofwolken afstoten voordat ze instorten en exploderen.
Voor superreuzen als Betelgeuze is het einde onvermijdelijk, in de vorm van een supernova. De vraag is dus niet óf zo’n ster zal exploderen maar wanneer. En wanneer dat gebeurt, zal die explosie zó helder zijn dat ze hier op aarde ook overdag aan de hemel is te zien.
Verheldering
Veel astronomen hoopten stiekem dat de ster zou exploderen, ook al was een aanstaande supernova de minst aannemelijke verklaring voor de verduistering. “Ik zou het geweldig vinden als hij zou ontploffen. Dat zou fantastisch zijn,” zei Ed Guinan, een astronoom van de Villanova University die onderzoek doet naar veranderlijke sterren en Betelgeuze al tientallen jaren in de gaten houdt, tegen National Geographic, kort voordat de ster weer feller begon te schijnen.
Maar toen Guinan de terugkerende fluctuaties in de helderheid van Betelgeuze nader analyseerde, begon hij te vermoeden dat de ster niet aan zijn laatste reis naar het kosmische hiernamaals was begonnen. Ten minste twee van de periodieke cyclussen van de superreus overlapten elkaar op het laagste punt van hun activiteit, een samenloop van omstandigheden die zou kunnen verklaren waarom de lichtkracht van Betelgeuze zo dramatisch afnam, zegt hij.
Guinan bestudeerde het tijdsverloop van de stellaire cyclussen en besefte dat als het gedrag van Betelgeuze zou aansluiten op een bijzonder duidelijke fluctuatie met een periode van ongeveer 425 dagen, de ster eind februari weer feller zou gaan schijnen. Nadat de lichtkracht van de ster gedurende een week zwakker dan ooit was geweest, begon hij inderdaad rond deze tijd weer feller te schijnen.
“We hadden het minimum voor 20 februari berekend, met een foutmarge van enkele dagen,” zegt Guinan. ”Ik ben uiteraard heel blij dat ik gelijk had, wie zou dat niet zijn. Maar eigenlijk hoopte ik dat de ster steeds zwakker zou worden en dan supernova zou gaan. Dat zou ik heel graag hebben aanschouwd.”
Stellair mysterie
Hoewel Guinans voorspelling juist was, is het mysterie van Betelgeuze’s recente verduistering daarmee nog lang niet opgelost. Toen Betelgeuze steeds zwakker begon te schijnen, trok de ster de aandacht van enkele van de krachtigste telescopen in de astronomie, waaronder de Hubble Space Telescope en de Very Large Telescope (VLT) in Chili. Onlangs richtten astronomen de VLT op Betelgeuze en observeerden dat de ster er heel anders uitzag dan een jaar geleden.
In januari 2019, voordat de ster aan zijn episode van verduistering begon, bood Betelgeuze de aanblik van een bijna ronde ster met een gelijkmatige helderheid. Maar op beelden van december 2019 is een meer ovale ster te zien, die op het zuidelijk halfrond een grote schaduwvorm vertoont. “Zo’n spectaculaire en plaatselijke verandering op de stellaire schijf is extreem zeldzaam,” zegt Miguel Montargès van de Katholieke Universiteit Leuven, die Betelgeuze met behulp van de VLT bestudeerde.
Astronomen weten niet precies of het licht van de ster in deze opnamen deels wordt tegengehouden door stofwolken, of dat de ster zelf een gedaanteverwisseling heeft ondergaan en minder helder is geworden. Als de superreus in infrarood wordt bekeken – het deel van het spectrum waarin Betelgeuze het felst schijnt – lijkt de ster niet opvallend veel minder hitte uit te stralen, wat je zou verwachten als zich op het oppervlak van de ster een grote en relatief donkere convectiecel zou uitbreiden.
“Het afstoten van stof lijkt een van de aannemelijke verklaringen te zijn, aangezien de verandering in helderheid beperkt blijft tot kortere golflengten” en omdat deze golflengten niet goed door stofwolken kunnen dringen, zegt Pierre Kervalla van het Obervatoire de Paris, die de ster met behulp van de VLT in infrarood bestudeerde. Maar “wat hebben stofwolken te maken met de fluctuatie van 425 dagen van deze ster?” zo vraagt Guinan zich af.
Het raadsel is dus nog lang niet opgelost, maar Guinan en zijn collega’s zijn dankbaar voor het feit dat Betelgeuze weer feller gaat schijnen terwijl ze dat nog kunnen observeren. Binnenkort zal de superreus namelijk te dicht bij de zon komen te staan, waardoor hij tot aan de herfst niet meer overdag valt te bestuderen.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
