Het regenwoud van het Amazonegebied omvat enkele van de meest ongerepte plekken op aarde, maar zelfs daar zijn de gevolgen van het veranderende klimaat merkbaar. Uit onderzoek blijkt namelijk dat veel van de meest kwetsbare vogelsoorten in de regio zich in hun evolutie beginnen aan te passen aan de opwarming van de aarde.
Uit eerder onderzoek was al gebleken dat sommige vogels in ’s werelds grootste regenwoud er in aantallen op achteruitgaan en dat die ontwikkeling mogelijk is te wijten aan de klimaatverandering. Maar in een nieuwe studie op basis van tientallen jaren aan veldonderzoek naar tropische vogels blijkt nu dat het droogteseizoen in het Amazonegebied geleidelijk aan warmer en droger is geworden en dat vogelsoorten daarop reageren met fysieke veranderingen.
Vogels fungeren vaak als ‘signaalsoorten’, in de zin dat de gezondheid van hun populaties de gezondheidstoestand van het hele ecosysteem weerspiegelt. Wetenschappers zijn dan ook bijzonder geïnteresseerd in de respons van vogelsoorten op de klimaatverandering. In het algemeen is het nieuws op dat punt niet erg opbeurend. Zo bleek in 2019 uit een rapport van de National Audubon Society dat meer dan twee derde van de vogelsoorten in Noord-Amerika tegen het jaar 2100 kwetsbaar voor uitsterving zal zijn als de opwarming van de aarde in het huidige tempo doorzet. (Lees meer over het belang van vogels.)
Voor de nieuwe studie, die op 12 november in het tijdschrift Science Advances is verschenen, hebben de onderzoekers de tot dusver grootste collectie onderzoeksresultaten over de inheemse vogelsoorten van het Amazonegebied bijeengebracht. Hun dataset omvat gegevens over 77 residente (niet-trekkende) vogelsoorten en beslaat een periode van veertig jaar, van 1979 tot 2019. De auteurs van het onderzoek schrijven dat bij 36 soorten het gewichtsverlies aanzienlijk is: tot wel twee procent per decennium sinds 1980. Het gemiddelde lichaamsgewicht van alle onderzochte soorten was er op achteruitgegaan, terwijl bij een derde van de vogelsoorten langere vleugels werd waargenomen.
In de onderzochte periode is de gemiddelde oppervlaktetemperatuur in de regio in het regenseizoen met één graad Celsius gestegen, en in het droge seizoen met 1,65 graad. In dezelfde periode nam de hoeveelheid neerslag in het gebied gedurende het regenseizoen met dertien procent af, en in het droge seizoen met vijftien procent, wat heeft geresulteerd in een warmer en droger klimaat.
Deze klimatologische veranderingen vielen deels samen met de veranderingen in het uiterlijk van de vogels, waardoor er waarschijnlijk een verband tussen beide ontwikkelingen bestaat.
“Dit is een waardevolle en fascinerende studie, die is gebaseerd op veertig jaar aan onderzoekgegevens – wat voor de tropen vrij ongekend is,” schrijft Cagan Sekercioglu, National Geographic-onderzoeker, fotograaf en ornitholoog aan de School of Biological Sciences van de University of Utah in Salt Lake City, in een e-mail.
Dankzij de “lange tijdlijn en het grote aantal onderzochte soorten zijn de onderzoekers erin geslaagd de morfologische uitwerkingen van de klimaatverandering op tropische vogels” aan te tonen, schrijft Sekercioglu, die niet bij de nieuwe studie was betrokken.
Van jagers tot zwevers
De onderzoekers hebben zich vooral op zogenaamde ‘standvogels’ gericht, vogelsoorten die niet trekken. Daardoor konden ze invloeden als de blootstelling aan zeer verschillende habitats als oorzaak voor de fysieke veranderingen bij de vogels uitsluiten. De onderzochte vogels brachten hun hele leven door in de ondergroei van ongerepte delen van het regenwoud, dus in de vegetatielagen direct onder het bladerdak, zodat veranderingen in het uiterlijk van de vogels evenmin aan een verslechtering van hun habitat kon worden toegeschreven.
Waarom ontwikkelden de vogelsoorten in het gebied dan kleinere lichamen en langere vleugels?
De onderzoekers zelf weten niet precies welk voordeel er voor de vogels valt te behalen als ze langere vleugels ontwikkelen. Daarentegen heeft een lager lichaamsgewicht wél een duidelijk voordeel: kleinere vogels hebben minder moeite om zichzelf af te koelen. In het algemeen hebben kleinere dieren een relatief groter lichaamsoppervlak, dus slagen ze er beter in om warmte af te voeren dan grotere dieren. In omstandigheden waarin er door de droogte minder voedsel aanwezig is, waaronder vruchten en insecten, kan een droger klimaat inderdaad tot een kleinere lichaamsomvang leiden. (Ontdek welke invloed de klimaatverandering op de vogels van Noord-Amerika heeft.)
Om de langere vleugels te kunnen verklaren, is een vergelijking met vliegtuigen misschien verhelderend, zegt ecoloog Vitek Jirinec van het Integral Ecology Research Center in Blue Lake, Californië, de hoofdauteur van de nieuwe studie.
Lees ook: Nieuw ontdekte soort was half vogel, half dinosaurus
“Denk maar aan een jachtvliegtuig,” zegt Jirinec. Dat soort vliegtuigen zijn zwaar en hebben korte vleugels. “Ze moeten heel hard gaan om in de lucht te blijven, dus wordt er veel energie aan het vliegen gespendeerd,” legt hij uit. Daarentegen gebruiken “zweefvliegtuigen vrijwel geen energie om in de lucht te blijven, omdat ze zeer licht zijn en heel lange vleugels hebben.”
Sekercioglu vond de waargenomen invloed op de vleugellengte verrassend. Het geeft volgens hem aan dat er meer onderzoek in andere tropische gebieden nodig is om te kunnen verklaren hoe en waarom standvogels met de ontwikkeling van langere vleugels op de klimaatverandering reageren.
De resultaten van de nieuwe studie sluiten aan op eerder onderzoek naar vogels die in tropische regenwouden op of vlak boven de grond leven. Die studie verscheen in oktober 2020 in het tijdschrift Ecology Letters en werd verricht door ornithologisch ecoloog Philip Stouffer van de Louisiana State University in Baton Rouge, die al sinds 1991 onderzoek doet naar de vogelsoorten van het Amazonegebied.
Lees ook: Hoeveel vogels vliegen er op aarde rond?
Stouffer en de meeste andere leden van zijn onderzoeksteam nemen deel aan het project Biological Dynamics of Forest Fragments van het Smithsonian Institution, dat zich richt op het onderzoek naar de fragmentatie van habitats in tropische regenwouden. In 2008 merkten Stouffer en zijn studenten dat ze sommige vogelsoorten die ze in voorgaande jaren hadden waargenomen, niet meer terugzagen. Ze besloten hetzelfde type gegevens te gaan verzamelen dat ook in de jaren tachtig in het gebied was vergaard, zodat ze metingen van de temperatuur, de neerslag en de vogelpopulaties in de verschillende periodes met elkaar konden vergelijken.
De nieuwe studie van Jirinec en zijn collega’s “behoort tot slechts een handvol studies waarin onderzoek is gedaan naar de gevolgen van de klimaatverandering op tropische standvogels,” zegt Sekercioglu.
“Omdat de meeste ornithologen hun werk in ontwikkelde landen (en dus op gematigde breedten) verrichten en in die landen ook het meeste onderzoek wordt gefinancierd, zijn er relatief weinig studies over residente vogelsoorten in tropische regio’s, terwijl die groep de overgrote meerderheid van de vogels in de wereld uitmaakt,” zegt Sekercioglu.
Voor een van de weinige andere langetermijnstudies naar tropische vogels bestudeerde Sekercioglu samen met collega Bill Newmark, onderzoekscurator en conserveringsbioloog van het Natural History Museum of Utah in Salt Lake City, dertig jaar aan onderzoekgegevens over 22 vogelsoorten. Uit dat onderzoek bleek dat het groeitempo van vogelpopulaties afnam naarmate de temperatuur in een bepaald gebied steeg.
Onbekende ondergroei
Hoewel de meesten van ons aan flamboyante ara’s en andere kleurrijke soorten denken als het over de vogels van het tropisch regenwoud gaat, zijn de meeste vogels daar “vrij onopvallend en hebben een tamelijk saai verenkleed, zoals mierpitta’s, mierlijsters, miersluipers en bladkrabbers,” zegt Jirinec. Dat soort vogels zijn “de echte symbolen van het ongerepte Amazonegebied, want ze zijn het kwetsbaarst voor verstoringen van het woud.” (Ontdek hoe sommige soorten zich aan de klimaatverandering aanpassen – alleen niet snel genoeg.)
Zo ziet de mierpitta “eruit als een ei op stelten,” zegt hij, en behoort de orpheuswinterkoning, een piepklein bolletje veren dat een prachtig, melancholisch gezang laat horen, tot de vogels die van generatie op generatie steeds langere vleugels en (nog) kleinere lichamen hebben ontwikkeld.
Voor degenen die zich afvragen waarom een geringe verandering in de lichaamsomvang van een onopvallend vogeltje van belang is, wijst Jirinec op het feit dat we niet altijd beseffen welke gevolgen ons handelen heeft. Dat handelen kan dus een halve wereld verderop de grootte en vorm van dieren beïnvloeden.
“We zien het Amazonegebied vaak als symbool van terrestrische biodiversiteit, als een raadselachtig oord waar het wemelt van het leven, als een ongerepte jungle waar de mens weinig invloed heeft,” zegt Jirinec. “Maar de werkelijkheid is wat gecompliceerder.”
Dit artikel werd oorspronkelijk gepubliceerd in het Engels op nationalgeographic.com
