In 1975 kreeg de toen 19-jarige Joyce Poole de kans van haar leven: ze kon in Kenia olifanten gaan bestuderen in het Amboseli National Park.
Olifantenonderzoekster Cynthia Moss, die pas was begonnen met haar studie naar Afrikaanse vrouwtjesolifanten, vroeg de Amerikaanse studente of ze hetzelfde wilde doen met mannetjesolifanten, waarover Moss volgens Poole grapte dat ze “saai” waren.
Maar Poole wist al snel dat ze allesbehalve saai waren en ontdekte dat Afrikaanse olifantstieren een voortplantingscyclus met bronstige episoden hebben die ‘musths’ worden genoemd – iets wat door olifantenbiologen lange tijd werd ontkend. Met deze belangrijke ontdekking begon haar carrière op gang te komen, en in de 46 jaar sindsdien is Poole, een National Geographic-onderzoekster, uitgegroeid tot een van de meest vooraanstaande experts op het gebied van het gedrag en de communicatie van de Afrikaanse olifant.
In 2002 richtten Poole en haar Noorse echtgenoot Petter Granli in Californië de ngo ElephantVoices op, om het brede publiek inzicht te geven in de communicatie van olifanten en te wijzen op het belang van het behoud van deze dikhuiden.
Aan de hand van gegevens en video’s die gedurende tientallen jaren van onderzoek in het Amboseli-park, het Masai Mara National Reserve in Kenia en het Nationale Park van Gorongosa in Mozambique zijn verzameld, hebben Poole en Granli nu het African Elephant Ethogram gecreëerd, de meest alomvattende audiovisuele catalogus van gedragingen van de Afrikaanse savanneolifant die ooit is samengesteld.
Op 25 mei ging de database online, waardoor iedereen – van middelbare scholier tot professor – die op zoek is naar een bepaald gedrag (bijvoorbeeld gedrag van een olifantkalf), meerdere video’s van dat gedrag kan vinden, met daarbij tekst en uitleg. (Ontdek in de catalogus wat olifanten als ‘gemeen’ beschouwen.)
Het ethogram is des te belangrijker nu de International Union for Conservation of Nature zowel de Afrikaanse savanneolifant als de Afrikaanse bosolifant als aparte en bedreigde soorten heeft geclassificeerd. Er leven nog ongeveer 415.000 olifanten op aarde (vergeleken met vijf miljoen in 1950) en Poole hoopt dat het ethogram mensen zal inspireren om zich in het gedrag van olifanten “te verdiepen en inzicht te krijgen in de harten en geesten van olifanten.”
Virginia Morell: Het mag duidelijk zijn dat het samenstellen van dit ethogram een enorme onderneming is geweest. Wat heeft u tot dit werk aangezet?
Joyce Poole: Het is eigenlijk al heel lang geleden begonnen, in 1982. In mijn proefschrift had ik inkttekeningen opgenomen van alle gedragingen die ik beschreef, zoals de musth-loop, het waaieren met de oren, het opheffen van de kop en andere houdingen. Toen ik mijn proefschrift af had, zei mijn mentor Robert Hinde: “Je moet een ethogram gaan samenstellen, een beschrijvende inventaris van alle gedragingen van de Afrikaanse olifant.” Ik kan me herinneren dat ik bij mezelf dacht: hoe ga ik dat aanpakken? Maar zijn woorden bleven hangen. Katy Payne [expert op gebied van bio-akoestiek] en ik begonnen andere ontdekkingen te doen, bijvoorbeeld dat olifanten in staat zijn om zeer lage geluiden te produceren, die mensen niet kunnen horen. Het viel me op dat elke vocalisatie gepaard ging met bepaalde houdingen en gebaren. Toen stelde Petter voor om een online-database op te zetten, zodat we onze bevindingen met anderen konden delen. In 2017 – 35 jaar nadat het idee door Hinde was geopperd – begonnen we dan eindelijk te werken aan het African Elephant Ethogram.
VM: Waar kwam je verlangen om deze dieren te bestuderen oorspronkelijk vandaan?
JP: Dat berust op mijn jeugdjaren. Ons gezin verhuisde [van Connecticut] naar Afrika toen ik zes jaar oud was. Mijn broertje was drie en mijn zusje nog maar zes weken – mijn arme moeder... Mijn vader was benoemd tot directeur van het Peace Corps in Malawi. We gingen op safari in Oost-Afrika, reden door Tanzania en Kenia... Ik zag mijn eerste olifant in het Amboseli National Park. Het was een groot mannetje dat op onze auto af kwam stuiven; ik dook onder de achterbank van de Land Rover. Ik herinner me nog altijd die roes van adrenaline. Dus ontwikkelde ik al heel vroeg een liefde voor Afrika en een grote nieuwsgierigheid naar olifanten. (Bekijk hoe een olifant een neushoorn vraagt om te spelen.)
VM: Hoe is uw onderzoek naar olifanten op gang gekomen?
JP: Na de middelbare school ging ik aan het Smith College [in Massachusetts] biologie studeren. Ik deed mijn eerste jaar, maar toen hoorde ik dat we naar Kenia zouden verhuizen; mijn vader was directeur geworden van de African Wildlife Foundation, destijds nog African Wildlife Leadership Foundation geheten. Ik was vastbesloten om mijn studie een jaartje te onderbreken en met hen mee te gaan, maar mijn vader zei dat ik dat alleen kon doen als ik “een zinvol project” had om in Afrika aan te werken. Ik begon me in te lezen over meerdere wildprojecten, maar toen had ik enorm veel geluk. Mijn vader was Cynthia Moss tegengekomen en kwam op een dag thuis en zei: “Oké, wil jij soms met Cynthia Moss in Amboseli gaan werken?” Stel je voor!
Ik herinner me nog heel goed een van mijn eerste dagen in het veld. Ik werd plotseling omsingeld door een stel grote stieren. Ik zat in het VW-busje van mijn familie en de olifanten torenden hoog boven mij uit en ademden zwaar. Ik verschool me op de bodem. Uiteindelijk gingen ze weer weg. Terug in het kamp vertelde ik Cynthia over deze angstwekkende ervaring, maar ze lachte alleen maar en zei: “Ze wilden gewoon vriendelijk zijn.”
Dat is wat zo interessant is aan olifanten: als je eenmaal in staat bent om hun lichaamstaal te lezen en hun geluiden te begrijpen, gaat een geheel nieuwe wereld voor je open. Mensen kunnen dat ervaren via dit ethogram.
VM: Hoe bent u te werk gegaan bij het samenstellen van het ethogram?
JP: Het ethogram omvat kennis die in de loop van 46 jaar is verzameld – hoofdzakelijk uit het Amboseli-park, maar ook uit de parken van Masai Mara en Gorongosa. Het idee was om een alomvattend ethogram te creëren, dus niet een gedeeltelijke catalogus over bijvoorbeeld het gedrag van moeders en kalveren. We wilden dat in ons ethogram alles aan bod kwam, alle gedragingen die we hadden geobserveerd, en de bijbehorende vocalisaties. We verzamelden en classificeerden ongeveer 2400 videoclips van olifantengedrag die in Masai Mara en Gorongosa waren opgenomen, selecteerden bepaalde gedragingen en voegden er tekst en uitleg aan toe.
VM: Hoe kunnen mensen het ethogram gebruiken?
JP: Je kunt misschien eerst de korte inleiding en de gebruiksaanwijzing lezen, of als je een academicus bent, direct naar het wetenschappelijke gedeelte gaan. Als je net als ik niet van gebruiksaanwijzingen houdt, dan kun je de site gewoon meteen gaan verkennen. Ga dan naar de Ethogram Table, waar je een idee krijgt van de gedragingen en je het onderwerp kunt uitkiezen dat jou het meest interesseert door gewoon op de titel van een video te klikken. Je kunt ook naar de zoekpagina gaan en daar een bepaald gedrag intypen of gebruik maken van de alfabetische lijst van onderwerpen. Ikzelf vind het leuk om de uitklapmenu’s aan de linkerkant van de zoekpagina te gebruiken. Als je bijvoorbeeld wilt weten wat mannetjes die in musth zijn zoal met hun oren doen, klik je bij ‘age/sex’ (‘leeftijd/sekse’) op ‘musth male’, en bij ‘active bodypart’ op ‘ears’. Dan kun je op de resulterende video’s klikken en die bekijken.
VM: Is er iets aan het ethogram dat gebruikers niet over het hoofd mogen zien?
JP: Als je van wat spanning en sensatie houdt, kun je in de Ethogram Table naar de afdeling ‘Attacking & Mobbing’ (‘Aanvallen en belagen’) gaan en dan op ‘Head-Butt’ klikken. Er is maar één video beschikbaar, die we in het Gorongosa-park hebben gefilmd. We moeten ons verontschuldigen voor de Noorse vloek die Petter op de video slaakte toen hij besefte wat er met onze auto gebeurde.
VM: Wat is u tijdens het werk aan het ethogram als belangrijkste aspect van olifantengedrag opgevallen?
JP: Het werk bevestigt nog eens hoe intelligent, empathisch en creatief olifanten zijn. Ik was ook verbluft over de hoeveelheid tijd die olifanten aan het nadenken besteden. Voor veel mensen lijkt het alsof olifanten de helft van tijd niets doen. Dat is ook de reden waarom mensen olifanten zelden in het wild zien paren. De meeste olifanten, zelfs het stel dat gaat paren, staan stil omdat ze rustig wachten totdat het [loopse] vrouwtje in beweging komt. Dus beoordelen ze wat de andere olifanten gaan doen. (Lees hoeveel empathie olifanten kunnen voelen.)
VM: Wat bent u nog meer over olifanten te weten gekomen?
JP: Ik wil erachter komen wat olifanten elkaar vertellen. Ik weet dat ze elkaar heel complexe dingen vertellen en ik denk dat ze ook veel over ons – over mensen – ‘praten’ en over de manier waarop ze op ons zouden moeten reageren. Op sommige plekken zijn ze bang voor mensen, omdat we ze in het verleden veel hebben aangedaan. In het Gorongosa-park bijvoorbeeld zijn olifanten heel bang voor en agressief jegens mensen vanwege de lange burgeroorlog [van 1972 tot 1992] die in dat land heeft gewoed.
In het Gorongosa-park maakten olifanten elkaar soms iets duidelijk met een roep die ik nog nooit had gehoord. Het was een zeer laag en gedempt gebrom. Ik heb nog niet genoeg voorbeelden van het geluid om er meer over te kunnen zeggen, maar het voelde alsof ze aan verwanten duidelijk wilden maken hoe gevaarlijk wij mensen zijn. En waar je ook komt, overal staan olifanten onder veel stress omdat ze ons voortdurend in de gaten moeten houden en moeten luisteren wat wij zoal uitspoken. (Ontdek hoe Afrikaanse olifanten menselijke gebaren kunnen begrijpen.)
VM: Onlangs is besloten om de Afrikaanse olifant in twee aparte soorten – de savanneolifant (Loxodonta africana) en de bosolifant (Loxodonta cyclotis) – onder te verdelen en ze beide als ernstig met uitsterving bedreigd te classificeren. Zal dat besluit bijdragen aan het redden van deze dieren?
JP: De upgrade van de IUCN betekent op zichzelf weinig voor de bescherming van de olifanten. Als we de olifant willen redden, moeten we nu in actie komen en daar niet alleen maar over praten. We zullen meer olifanten kwijtraken als we niet [slimmer] met het gebruik van het land omgaan. Ik begrijp dat mensen ook ruimte nodig hebben, maar we zullen gebieden heel strikt in zones moeten indelen en land moeten reserveren voor goede connecties tussen verschillende wildreservaten voor olifanten en ander wild.
Olifanten zijn belangrijk omdat ze deel uitmaken van het spektakel van de biodiversiteit op onze planeet. Olifanten doen er ook toe omdat ze zelfbewustheid bezitten en empathisch zijn, en in staat zijn om niet alleen voor zichzelf maar ook voor verwanten en vrienden te zorgen.
Ik hoop dat dit ethogram mensen ertoe zal aanzetten stil te staan bij het morele dilemma waar olifanten ons voor plaatsen. Hebben deze dieren het recht om op aarde te leven zoals wij dat doen? Zo ja, hoe kunnen we dan ruimte voor hen creëren? Dat zijn belangrijke vragen en er zijn geen eenvoudige antwoorden, maar we moeten manieren proberen te vinden om allemaal duurzamer te gaan leven.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
