Waar zal de mensheid zijn aan het eind van deze eeuw? Ga mee op reis door het heelal en ontdek wat er mogelijk is in Cosmos: Possible Worlds. Tot 1 juni elke maandag om 21:00 op National Geographic.
Het was op een regenachtige avond dat de toekomst een plek werd die je kon bezoeken. Tegen het vallen van de avond weerhield een stortbui de 200.000 aanwezigen er niet van om de openingsceremonie van de Wereldtentoonstelling van New York in 1939 bij te wonen. ‘De Wereld van de Toekomst’ was het thema van dit land van belofte in Art Deco-stijl.
Er waren tv’s, rekenmachines en een robot te bewonderen. Voor het eerst zagen mensen de voorwerpen die hun leven zouden veranderen. Maar op die avond waren ze gekomen om te luisteren naar het grootste wetenschappelijke genie sinds Isaac Newton. Albert Einstein zou een korte toespraak houden en de schakelaar overhalen waarmee de expo zou worden verlicht. Het spektakel beloofde een van de grootste uitbarstingen van kunstlicht in de geschiedenis van de techniek te worden en zou in een omtrek van 65 kilometer te zien zijn. Indrukwekkend, maar niet zo verbluffend als de bron van dit plotselinge en ongekende schijnsel: wetenschappers zouden kosmische straling opvangen en die naar de wijk Queens doorzenden, waar ze de energie zou leveren om duisternis in daglicht om te toveren en een verblindend licht te werpen op een nieuwe, door de wetenschap mogelijk gemaakte wereld.
Het was aan Einstein om de kosmische straling uit te leggen. Hem was te verstaan gegeven dat die uitleg niet langer dan vijf minuten mocht duren. Aanvankelijk weigerde hij; het zou ondoenlijk zijn om dit raadselachtige fenomeen in een zó kort tijdbestek uit te leggen. Maar hij geloofde heilig in de plicht van de wetenschapper om met het bredere publiek te communiceren, dus ging hij akkoord.
Terwijl de zon onderging, liep Einstein naar de microfoon. Hij was net zestig geworden en was al tientallen jarenlang onderwerp geweest van een uiterst zeldzame vorm van beroemdheid, gebaseerd op zijn ontdekkingen van ongekende natuurwetten op de grootst mogelijke schaal. Degenen die daar in de regen naar hem kwamen luisteren, vormden slechts een fractie van het publiek dat de gebeurtenis op de radio zou volgen.
“Indien de wetenschap, evenals de kunsten, haar missie op waarachtige en volledige wijze wil vervullen,” zo begon hij, “dan moeten haar verworvenheden niet louter oppervlakkig maar met hun innerlijke betekenis doordringen in het bewustzijn der mensen.”
Toen ik op deze zelden aangehaalde woorden van Einstein stuitte, ontdekte ik daarin het credo waarvan ik gedurende de veertig jaar van mijn loopbaan ben uitgegaan. Dit was en zal altijd de droom van Cosmos zijn. Einstein spoorde ons aan om de muren rond de wetenschap af te breken, muren die zoveel mensen hebben buitengesloten en geïntimideerd. Hij spoorde ons aan om wetenschappelijke inzichten te vertalen vanuit het technische jargon van haar pedante vertegenwoordigers naar de spreektaal die wij allemaal gebruiken, zodat wij deze inzichten ter harte kunnen nemen en ons laten veranderen door de persoonlijke ontmoeting met de wonderbaarlijke pracht die ze bevatten.
We kenden die specifieke woorden van Einstein niet toen Carl Sagan en ik samen met astronoom Steve Soter begonnen te werken aan het script van de oorspronkelijke serie Cosmos. We voelden een evangelisch soort noodzaak om de ontzagwekkende prestaties van de wetenschap en het inspirerende universum dat ze onthullen over te brengen en nog duidelijker de alarmbellen te laten klinken die Carl, Steve en andere wetenschappers hadden geluid met betrekking tot de verwoestende uitwerking van de mens op onze planeet. Cosmos gaf een stem aan die waarschuwingen, maar de serie ademde ook hoop en een gevoel van eigenwaarde, die deels was ontleend aan het succes dat de mens had geboekt in het vinden van zijn weg in de ruimte en aan de moed van wetenschappers die verboden waarheden durfden te onthullen en te bespreken.
De oorspronkelijke en bekroonde serie en het bijbehorende boek uit 1980 werden door honderden miljoenen mensen omarmd. De Library of Congress nam het boek op als een van 88 werken in de tentoonstelling ‘Boeken die de VS hebben gevormd’. Dus was het met de nodige angst dat ik, zo’n twaalf jaar na het overlijden van Carl, samen met Steve begon aan het script voor de nieuwe serie Cosmos: A SpaceTime Odyssey. Ik bevind me inmiddels op mijn derde reis aan boord van het Ship of the Imagination, het ruimteschip van de verbeelding. Opnieuw kan ik een beroep doen op geweldige collega’s en nog steeds vraag ik me af of ik de serie wel waard ben. Maar ik word voortgedreven door de tijd waarin we leven.
We voelen allemaal de kilte van de schaduw die het heden over onze toekomst werpt. Iets in ons beseft dat we in actie moeten komen, om onze kinderen te behoeden voor gevaren en ontberingen die wij nooit hoefden te overwinnen. Hoe kunnen wij onszelf wakker schudden en voorkomen dat we al slaapwandelend in een klimatologische of nucleaire ramp belanden die we misschien niet kunnen stoppen voordat wijzelf en ontelbare andere soorten verdwenen zullen zijn? Hoe leren we dingen te waarderen waar we niet zonder kunnen – lucht, water, het voedende weefsel van de aarde, de toekomst – en die te beschouwen als belangrijker dan geld en comfort op korte termijn? Niets minder dan een wereldwijd spiritueel ontwaken kan ons veranderen.
Evenals de liefde is de wetenschap een middel om dat ontwaken te bereiken, de verheffende ervaring dat we één zijn met het leven in al zijn aspecten. De liefde vraagt ons om verder te kijken dan onze persoonlijke ambities en zorgen, en de realiteit van de ander te omarmen. En dat is ook de wijze waarop de wetenschap de natuur omarmt. Het ontbreken van een definitieve oplossing, een absolute waarheid, is wat de wetenschap tot zo’n waardige methode voor dit gewijde zoeken maakt. Het is een nooit eindigende les in bescheidenheid. De immense uitgestrektheid van het universum – en de liefde, het enige wat die uitgestrektheid draaglijk maakt – liggen buiten het bereik van de arrogantie. Wat echt is, moet voor ons belangrijker zijn dan waarin we willen geloven. Maar hoe kunnen we het verschil zien?
Ik ken een manier om de donkere sluiers weg te nemen die ons verhinderen de natuur als geheel te ervaren. Het gaat om enkele fundamentele regels voor de weg van de wetenschap: test ideeën door middel van experimenten en observaties. Bouw voort op ideeën die deze tests hebben doorstaan. Wijs ideeën af die ze niet hebben doorstaan. Volg het bewijs overal waar het je heenvoert. En stel alles ter discussie, ook autoriteit.
Als onze bedevaart naar een beter begrip van het universum, de oorsprong van het leven en de wetten van de natuur geen spirituele zoektochten zijn, dan weet ik niet wat die woorden verder inhouden. Ik ben geen natuurwetenschapper, slechts een jager-verzamelaar van verhalen. De verhalen die ik het meest koester, gaan over de zoekers die ons hebben geholpen onze weg te vinden op de grote donkere oceaan en over de eilanden van licht die ze ons hebben nagelaten.
Het misbruik van de wetenschap bedreigt onze beschaving, maar de wetenschap heeft ook een verlossende kracht. Ze kan een planetaire atmosfeer met een overschot aan kooldioxide opschonen. Ze kan de natuur vrijlaten om gifstoffen af te breken die wij zo achteloos hebben verspreid. Haar ongekende krachten van voorzienigheid worden bevestigd door onze huidige problemen.
De woorden die Einstein op die regenachtige avond sprak, zouden weleens een van zijn belangrijkste geschenken aan ons kunnen zijn geweest. Als we ter harte nemen wat de wetenschappers ons vertellen, kan een bewust en gemotiveerd publiek deze mogelijke wereld in het leven roepen.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
