In een Facebookvideo die op 30 maart werd gepost, laat een man de inhoud van een klein plastic zakje zien, dat gevuld is met drie stukjes boomschors. Hij laat zijn volgers zien dat er op het zakje ‘kina-thee’ staat en legt uit hoe je het drankje moet maken dat volgens hem “je lichaam immuun maakt en COVID-19 bestrijdt.”
Er zal volgens hem grote vraag zijn naar de thee, en hij adviseert alle kijkers om de thee direct te kopen. Hij is niet de enige die zo denkt – en dat zou wel eens een groot probleem kunnen zijn.
Terwijl wetenschappers over de hele wereld op zoek zijn naar middelen tegen COVID-19, zijn enkele Brazilianen in de natuur op zoek gegaan naar een remedie. Ze kwamen een familie van planten tegen die lokaal bekend staan als ‘quina’, en die in het Amazonegebied en in andere plattelandsgemeenschappen wordt toegepast als middel tegen malaria en andere infectieziekten. Deze boom zou de basis hebben gevormd voor wat later hydroxychloroquine zou worden, een geneesmiddel dat door zowel de Braziliaanse president Jair Bolsonaro als door de Amerikaanse president Donald Trump wordt aangeprezen als een middel tegen COVID-19, ondanks het feit dat daarvoor geen wetenschappelijk bewijs is.
Hydroxychloroquine wordt al tientallen jaren gebruikt tegen ziektes als malaria en lupus, ondanks bijwerkingen zoals hartschade. Doordat de twee politici het medicijn aanprijzen, is een discussie ontstaan over de vraag of het middel veilig is voor mensen die hopen zichzelf zo tegen de negatieve gevolgen van het coronavirus te beschermen. Op 3 juni verscheen een artikel over een onderzoek onder achthonderd personen in het New England Journal of Medicine waarin stond dat er geen bewijs is dat hydroxychloroquine helpt bij de preventie van COVID-19. Dit was het nieuwste onderzoek in een lange serie studies waaruit blijkt dat het medicijn niet voldoet.
Maar bovendien zijn quinabomen niet wat deze Brazilianen denken dat ze zijn, en zou de thee waarvoor op sociale media in video's en andere berichten reclame wordt gemaakt, wel eens meer kwaad dan goed kunnen doen.
De geboorte van kina
Het was in het jaar 1638. Na een bezoek aan het Amazonewoud in Peru, werd de Spaanse hertogin van Cinchón ziek en kreeg hoge koorts. Ze werd behandeld door de plaatselijke bewoners, die haar een bittere substantie gaven die ze quina, oftewel kina-kina noemden. Tot haar opluchting verdween de koorts en genas ze – van malaria, zoals we nu weten.
Het middel was afkomstig van een boom uit de Andes die van oorsprong ‘quina’ of ‘china’ werd genoemd, en die later de Latijnse soortnaam Cinchona kreeg, naar de hertogin. De Europeanen namen de plant mee terug en verkochten het als een medicijn met de naam ‘jezuïetenpoeder’. Ruim veertig jaar later zou het middel ook koning Karel II van Engeland van malaria genezen.
Pas eeuwen later ontdekten wetenschappers dat deze specifieke soort Cinchona een bron van kinine is. Deze stof zou later de inspiratie vormen voor synthetische medicijnen als chloroquine en hydroxychloroquine.
Terwijl de Europeanen doorgingen met het extraheren van sap uit de Cinchona om zo aan het molecuul te komen dat malaria tegen kon gaan, werden de bomen steeds zeldzamer, tot ze bijna waren uitgestorven. In de eeuw daarna werd opgeroepen om in het Braziliaanse Amazonewoud een vervanger te vinden voor het schors. Er werden verschillende planten gevonden die ook de naam ‘quina’ kregen.
Ze bevatten echter geen kinine.
Gevaarlijke bomenverwisseling
De kinine-producerende soorten van het geslacht Cinchonakomen geen van alle van nature in Brazilië voor, vertelt Maria das Graças Lins Brandão, een apotheker en organisch chemicus die gespecialiseerd is in medicinale planten en die werkt bij het Museu de História Natural e Jardim Botânico van de Braziliaanse Universidade Federal de Minas Gerais.
Die andere bomen bevatten andere soorten alkaloïden - natuurlijke stoffen die net als kinine bitter smaken, wat de Europeanen waarschijnlijk het idee gaf dat deze planten dezelfde medicinale eigenschappen zouden hebben.
Veel van de tientallen soorten Braziliaanse ‘kina's’, die ook vaak ‘valse kina's’ worden genoemd, zijn tot op de dag van vandaag nog niet goed onderzocht.
“Ze zitten vol chemische bestanddelen waar we nog niks van weten,” vertelt Brandão. “Talloze daarvan zijn giftig, en zou je niet binnen moeten krijgen.”
Brandão en haar collega's hebben een database opgesteld van Braziliaanse planten en doen onderzoek naar het DNA van schors dat in marktstalletjes wordt verkocht als ‘quina’. Van de 36 monsters die zij tot nog toe hebben onderzocht, waren er 4 afkomstig van valse kina's. De andere 32 planten hadden geen enkele relatie met de soort Cinchona. Over de medicinale effecten van deze planten is niets bekend.
En zelfs als er kinine zou zitten in de Braziliaanse kina's dat zou kunnen worden afgetapt, dan zou een oplossing daarvan nog geen hydroxychloroquine opleveren. Kinine is een natuurlijk bestanddeel, terwijl het actieve ingrediënt in hydroxychloroquine synthetisch is, en een heel andere chemische samenstelling heeft.
“Planten produceren helemaal niets speciaal voor ons,” zegt Vanderlan Bolzani, die als organisch chemicus werkzaam is aan de Braziliaanse Universidade Estadual Paulista en die gespecialiseerd is in de chemie van natuurproducten en medicinale planten. “Ze produceren alleen wat ze zelf nodig hebben om zich te beschermen. Heel vaak is wat zij maken giftig.”
Hoewel veel mensen denken dat thee drinken een veiliger keuze is dan het innemen van door de farmaceutische industrie geproduceerde geneesmiddelen, is dat niet altijd waar. Wanneer je een natuurlijke substantie, zoals kina-schors, in kokend water doet, komt niet alleen de gewenste stof vrij, maar ook alle andere chemicaliën die de plant produceert. Dat zou een gevaar kunnen opleveren. Een stukje kina-schors zou in chemisch opzicht best kunnen verschillen van een ander stukje schors van eenzelfde soort boom, afhankelijk van de plek waar de twee bomen groeien.
“Planten passen zich aan aan het seizoen. Ze houden op met het produceren van de ene stof en gaan andere stoffen aanmaken,” aldus Bolzani. “En wie garandeert dat die plant, om te overleven, om zich aan te passen, om zichzelf in stand te houden, hetzelfde chemische mengsel heeft geproduceerd?”
Van kinine is van oudsher al bekend dat het een giftige stof is. Kininepillen worden nog steeds gebruikt bij de behandeling tegen malaria, wanneer er resistentie optreedt tegen nieuwere geneesmiddelen, zoals hydroxychloroquine. Maar ze hebben vaak ernstige bijwerkingen: een verstoord zicht, gehoorproblemen, misselijkheid, braken en verwardheid. In 2006 trok de Amerikaanse Food and Drug Administration de vergunning voor de verkoop van kinine zonder recept in voor de behandeling van 's nachts optredende beenkrampen, na meldingen over ernstige bijwerkingen en zelfs sterfgevallen.
Verwoesten van bomen
Daarnaast bestaat er bezorgdheid over nadelige gevolgen voor de planten, wanneer veel mensen nep-kininethee als een alternatief middel tegen COVID-19 gaan beschouwen.
“Als je schors van een boom haalt, sterft de boom,” vertelt Brandão. “Door een dergelijk gebruik van de planten, schaad je mogelijk niet alleen de gezondheid van de persoon die de thee drinkt, maar richt je tegelijkertijd ook schade aan aan de natuur.”
Deskundigen zijn het erover eens dat planten als de Braziliaanse kina's mogelijk therapeutische eigenschappen zouden kunnen hebben. Maar het is onbekend of ze ziekten als COVID-19 kunnen genezen.
“Het merendeel van de belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen die we kennen, zoals bijvoorbeeld aspirine, zijn geïnspireerd op de natuur,” stelt Lauro Euclides Soares Barat, een organisch chemicus die gespecialiseerd is in natuurproducten en die werkt aan de Universidade Federal do Oeste do Pará. “Maar er is meer onderzoek nodig. Een klein onderzoek neemt al minstens vier jaar in beslag. We hebben pas vier maanden te maken met dit virus. We hebben gewoon meer tijd nodig.”
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com
