17 maart 2014
Het was bijna als een bericht van een andere planeet: de uitnodiging aan een jonge astronoom om vanuit zijn woonplaats Brooklyn een bezoek te brengen aan de meren en kloven van de staat New York.
“Er lag opeens een brief van Carl Sagan in mijn brievenbus”, herinnerde Neil deGrasse Tyson zich de uitnodiging uit 1975, tijdens een recente herdenkingsbijeenkomst voor Carl Sagan in de Library of Congress. “Ik kon het niet geloven. Beroemde mensen schrijven niet zomaar aan vreemdelingen.”
Maar de uitnodiging was echt. In antwoord op zijn verzoek tot toelating tot de Cornell University mocht Tyson een college bijwonen van de beroemde professor. Toen de terugreis per bus door een sneeuwstorm kwam te vervallen, bood Sagan de 17-jarige astronoom aan om in zijn tuin te kamperen.
Tyson zou uiteindelijk naar Harvard gaan, in plaats van Cornell, maar nu is hij de presentator van Cosmos, een 13-delige, op National Geographic Channel en Fox uitgezonden remake van de oorspronkelijke serie die Sagan wereldberoemd maakte.
De oorspronkelijke uitnodiging, het bezoek en het verband ertussen getuigen van Carl Sagans persoonlijkheid.
Leven in de kosmos
“Hij zette zich heel erg in voor zijn studenten, zorgde ervoor dat ze ergens werden aangenomen en verdiepte zich in hun opleidingen; velen van hen zijn zeer goed terecht gekomen”m zegt William Poundstone, auteur van Carl Sagan: A Life in the Cosmos. “Als je met mensen praat die door hem werden geïnspireerd, die hem kenden, zijn ze zonder uitzondering laaiend enthousiast.”
“Sagan was zonder twijfel de beroemdste Amerikaanse wetenschapper van de jaren tachtig en vroege jaren negentig van de vorige eeuw”, zegt wetenschapsjournalist Declan Fahy van de American University in Washington D.C. “Nadat Cosmos een half miljard kijkers in zestig landen had bereikt, was hij wereldberoemd. Het boek van de serie stond ruim zeventig weken op de bestsellerlijsten.”
Maar wie was Carl Sagan? Wetenschapper, celebrity, schrijver, professor, scepticus en vrijdenker en nog veel meer, dus niet alleen presentator van een tv-serie.
“Een van de dingen die hem zo bijzonder maakten, was het grote aantal zaken waarmee hij zich bezighield”, zegt David Morrison van NASA, directeur van het Carl Sagan Center for the Study of Life in the Universe van het SETI Institute in Mountain View, Californië. Morrison was verbluft over de reikwijdte van Sagans prestaties én zijn enorme bescheidenheid.
Wetenschappers
“Hij werkte enorm hard, achttien uur per dag. Hij had een enorme passie voor zijn werk,” zegt Poundstone. “Hij was geknipt voor televisie, zeker, en hij kwam in zijn jeans heel ontspannen en normaal over, terwijl andere wetenschappers dat niet hadden. Maar hij deed nog veel meer.”
De wetenschapper Sagan drukte als jonge professor aan Harvard in de jaren zeventig een stempel op de planetologie. “Destijds werd de planetologie een beetje stiefmoederlijk behandeld”, zegt Poundstone.
Sagan was de eerste die voorspelde dat de atmosfeer van de planeet Venus als gevolg van het broeikaseffect heet genoeg was geworden om lood te doen smelten, en dat terwijl sommige wetenschappers nog meenden dat er onder de wolken van de planeet oceanen verborgen lagen, vertelt Morrison.
Ook wist Sagan de donker getinte regio’s op Mars te identificeren als hooglanden, en de lichter getinte als woestijnvlakten die werden getekend door stofstormen – stormen die de Viking-Marslanders van de NASA later in de jaren zeventig veel problemen zouden bezorgen.
“Hij was echt een wetenschapper van het grotere geheel, was goed in het creatief opwerpen van interessante theorieën en hij zag de fundamentele voorwaarden voor goede wetenschap en waarnemingen heel scherp”, zegt Morrison.
Tijdens de twee Voyager-missies die in 1977 werden gelanceerd om Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus te onderzoeken, was Sagan lid van het wetenschappelijke beeldbewerkingsteam. “Dat was vóór het hoogtepunt van zijn roem,” zegt Morrison, een voormalig student van Sagan. “Hij was toen nog geen superstar, maar gewoon een van ons.”
Beroemdheid
Sagan leidde het team dat de befaamde ‘gouden platen’ samenstelde die aan de beide Voyager-sondes werden bevestigd. Op de platen (met bijbehorende platennaalden) stonden alle mogelijke geluidsfragmenten, van Bach tot Johnny B. Goode, en van begroetingen tot natuurgeluiden van de aarde.
Sagan profiteerde volgens Poundstone in hoge mate van het feit dat hij zijn eigen wetenschappelijke niche kon opvullen: met de planetologie, die enorm populair werd toen de NASA vanaf de jaren zestig een hele reeks sondes op onderzoek door het zonnestelsel uitstuurde.
Tijdens die missies richtten journalisten zich automatisch op Sagan, zegt Poundstone. “Ze wisten wie de dingen goed kon uitleggen.” Sagan werd een regelmatige verschijning in The Tonight Show en was een van de favoriete gasten van Johnny Carson.
Carson maakte grapjes over de nadrukkelijke manier waarop Sagan in Cosmos sprak over “bil-joe-nen en bil-joe-nen” [sterren], en Sagan was inderdaad iemand die groot dacht: hij opende zelfs een winkelketen met Cosmos-producten, de voorloper van soortgelijke winkels die musea nu in grote winkelcentra hebben.
Na de publicatie van het boek Cosmos en de première van de gelijknamige PBS-serie in 1980, “veranderde alles voor Carl. Hij ontving doodsbedreigingen; hij moest in limousines reizen en had een overvolle agenda”, zegt Morrison. “Dat weten de mensen niet.”
Scepticus
De doodsbedreigingen hadden deels te maken met Sagans werk voor het Blue Book-project van de Amerikaanse luchtmacht, waarin onderzoek werd gedaan naar UFO-meldingen in de jaren vijftig en zestig. “Hij begon met een open geest, maar kwam tot de slotsom dat er geen enkel bewijs bestond voor buitenaardse wezens die de aarde bezoeken”, zegt Poundstone. Sagan was evenwel een groot voorstander van het idee dat leven elders in het universum zeer aannemelijk is.
Sagan mengde zich ook in een van de verhitte debatten met betrekking tot de huidige discussie over klimaatverandering, als hoofdauteur van een artikel uit 1983 in het tijdschrift Science over de ‘nucleaire winter’. Uit het klimaatmodel van de auteurs bleek dat stofwolken als gevolg van een kernoorlog tussen de supermachten onvermijdelijk tot wereldwijde temperaturen rond het vriespunt zouden leiden.
Daarmee had hij zich zowel de woede van UFO-fans als van felle critici van het rapport over de nucleaire winter op de hals gehaald. Morrison herinnert zich dat Sagan meerdere bedreigingen ontving, waarna “ze zijn telefoonnummer van zijn kantoor op Cornell geheim hielden en hij voortaan de achterdeur voor z’n werk moest gebruiken”. In een tijd dat de ‘Unabomber’ brieven met explosieven naar professoren stuurde, werden deze dreigementen zeer serieus genomen.
“Wetenschap is méér dan een verzameling van feiten. Het is een manier van denken, een manier om het universum te ondervragen: op sceptische wijze en met veel inzicht in het menselijke tekort”, zei Sagan in 1996 in zijn laatste interview, met Charlie Rose van de PBS. In hetzelfde jaar overleed hij aan kanker.
De kracht van sceptisch denken was ook de motor achter het boek dat hij in 1995 publiceerde: Draken uit het paradijs. Het wonder van de menselijke geest, waarin hij probeerde de wetenschappelijke methode aan de geïnteresseerde leek uit te leggen. Het boek bevatte ook een ‘onzin-detectie-pakket’ voor sceptici.
Sagan was niet overal sceptisch over: als pleitbezorger van het gebruik van marihuana verscheen hij als ‘Mr. X’, een succesvolle wietroker, in een boek van Harvard-student Lester Grinspoon. In de jaren voor zijn dood was hij een voorstander van het gebruik van medicinale marihuana.
Woordvoerder
“Doe iets zinvols”, zei Ann Druyan, Sagans derde vrouw, op de bijeenkomst in de Library of Congress ter gelegenheid van de schenking van Sagans archief aan de bibliotheek. “Dat was het devies van zijn hele leven.”
Druyan werkte vaak met Sagan samen, was medeauteur van de oorspronkelijke Cosmos-serie en is nu een van de producers van de remake.
Sagan schreef ruim twintig populaire boeken (die hij dicteerde, niet typte) en honderden wetenschappelijke artikelen. Toch lokte zijn beroemdheid kritiek uit bij andere wetenschappers en bij de National Academy of Scientists, waar hij als lid werd voorgedragen maar niet werd geaccepteerd.
Nu wordt Cosmos gezien als een serie die grootse ideeën over het universum bij een breed publiek populair maakte en veel jonge wetenschappers heeft geïnspireerd. De herinnering aan Sagan als prominent voorvechter van de wetenschap is misschien wel zijn grootste nalatenschap.
“Zijn invloed is merkbaar, in de zin dat bijna alle wetenschappers met veel zichtbaarheid in de media hem als voorbeeld noemen”, zegt Fahy. “Wanneer wetenschappelijke instellingen meer interesse bij het grote publiek willen genereren, dan denken ze vaak als eerste: 'We hebben méér Carl Sagans nodig.'”
Als Sagan er nog zou zijn, zegt Poundstone, zou hij waarschijnlijk een invloedrijke en onnavolgbare stem vóór de wetenschap zijn, ongeacht de negatieve reacties.
“We kennen al minstens een eeuw wereldberoemde wetenschappers”, zegt hij. “Maar Sagan was de eerste met een persoonlijkheid die geknipt was voor het tijdperk van de televisie, en daar voelde hij zich thuis.”
