Surrealistische beelden van Ruslands strijd tegen COVID-19

Toen ik begon met foto’s maken in Moskou, zag ik dat er vreemde processies werden gehouden: priesters die met heilig water rond hun klooster liepen en in gregoriaanse spreekzang baden om de Russen te beschermen tegen het coronavirus. Een van de priesters vertelde op Instagram dat ze van plan waren dit elke avond te doen. Ik nam een taxi naar het klooster om het te bekijken. Ik voelde me een beetje zwakjes, omdat ik zelf ook ziek was geweest en drie weken thuis moest blijven. Ik was net weer hersteld toen ik op weg ging naar de priesters.

Ik ben opgegroeid in Duitsland, maar mijn moeder komt uit Moskou en heeft altijd Russisch met mij gesproken. Ik woon nu een jaar in Moskou, want mijn grootmoeder overleed plotseling en dus is er een flat beschikbaar waar ik kan verblijven. In maart dacht ik dat ik COVID-19 had opgelopen; ik was even terug in Duitsland, na een korte tussenstop in Hongarije, en tegen de tijd dat ik in Moskou terugkeerde, was ik behoorlijk ziek. Ik had geen koorts en heb geen antilichamen tegen het coronavirus, maar ik kon helemaal niets meer ruiken en moest steeds hoesten, vooral ’s nachts. Ik ben twee weken in mijn flat gebleven, voor het geval dat, en las het nieuws.

De 80-jarige Claudia Ignatova bekijkt haar nieuwe plek in een liefdadigheidshostel in een buitenwijk van Moskou. Haar verhaal is er een zoals je vaker hoort in Rusland. Ze vertelt dat ze ten tijde van de Sovjet-Unie als ingenieur werkte en een eigen appartement had. Ze werd echter het slachtoffer van een familielid dat haar appartement in handen kreeg en haar op straat zette, aldus Ignatova. Ze kreeg een uitnodiging om naar dit hostel te verhuizen in het kader van een initiatief dat in de lente werd genomen om daklozen tijdens de pandemie onderdak te bieden.

Evgenii, die voor een houtbedrijf werkte, vertelt dat hij zijn baan kwijtraakte toen Moskou quarantainemaatregelen nam vanwege de pandemie. Voordat hij een bed in dit hostel kreeg aangeboden, woonde hij een poosje in een opvangcentrum waarin alleen stoelen beschikbaar waren als slaapplek. Hij loopt op krukken vanwege een gebroken been dat nooit goed heelde.

Dat was angstaanjagend. Terwijl de pandemie zich uitbreidde, sloot Rusland zijn lange grens met China, maar tegen de tijd dat ik in zelf-quarantaine ging, begon het Russische nieuws te berichten over het aantal besmettingen en doden. Toen de lente overging in de zomer, schoten de cijfers omhoog. Op 12 augustus was Rusland het land met het op drie na hoogste aantal bevestigde COVID-19-gevallen in de wereld: zo’n 907.000 mensen, volgens Russische en internationale cijfers. En vorige week vernamen we dat Rusland zijn eigen versie van een vaccin na zeer weinig klinische tests heeft goedgekeurd.

Maar toen ik mij in maart in vrijwillige isolatie bevond, las ik het nieuws en de berichten op de sociale media. Toen ik aan het einde van die maand weer naar buiten ging, groeide het aantal gevallen en doden zienderogen en wemelde het op de sociale media van de geruchten dat de stad in ‘lockdown’ zou gaan: de metro zou dichtgaan, alles zou worden gesloten, zelfs de supermarkten zouden hun deuren sluiten. Op de plaatselijke markt hamsterden mensen enorme zakken boekweitmeel – de Russen zijn dol op boekweit, het is hun traditionele ‘graan’ – en begonnen sommigen mondkapjes te dragen. Alles zag er opeens anders uit.

In een gaarkeuken die door een liefdadigheidsinstelling vanuit de Orthodoxe kerk in een tent is opgezet, staan daklozen en andere hulpbehoevenden in de rij om zich te registreren voor eten en drinken. Volgens de medewerkers van de organisatie, met een Russische naam die ‘Genade’ betekent, zijn de bezoekersaantallen van de tent verdrievoudigd sinds het begin van de pandemie. Het project is een van de vele soortgelijke hulpverleningsinitatieven.

Op 29 maart ging de stad inderdaad in lockdown. In Moskou mochten mensen hun huizen alleen verlaten voor spoedeisende medische zorg, het doen van boodschappen en het uitlaten van hun huisdier. Als journalist mocht ik buiten op straat zijn, maar in het begin voelde ik me wat verloren; veel fotografen die een pandemie-dagboek in beelden probeerden bij te houden, hadden het over dezelfde uitdagingen: lege schappen in de supermarkten, lege straten... Hoe leg je een gevaar vast dat je niet kunt zien?

Op 19 april zou het Oosters-Orthodoxe paasfeest beginnen, in Rusland de belangrijkste feestdag van het jaar, zoals Kerstmis in het Westen. De burgemeester van Moskou zei dat de kerken hun traditionele processies en drukbezochte diensten niet mochten houden. “We staan aan de voet van de stijgende curve,” zei hij tegen verslaggevers. “We hebben de piek nog lang niet bereikt.” De priesters die heilig water rond hun klooster sprenkelden, vertelden me dat ze hun avondprocessies uiteindelijk moesten staken; half april kwam het nieuws dat een medewerker van een klooster was opgenomen met de verdenking dat hij COVID-19 had opgelopen.

In lijn met de eeuwenoude tradities van de processiegangers die Gods zegen afsmeken, begonnen groepjes Orthodoxe priesters dit voorjaar avondwandelingen te maken rond hun kloosters. Ze sprenkelden daarbij heilig water op de grond en baden om bescherming tegen het coronavirus. Een 21e-eeuws uitvloeisel van deze eeuwenoude gewoonte: een abt van een van de kloosters postte foto’s van de processies op Instagram. Hij schreef: “We hebben nu alle hulp van boven nodig. De Heer zal niemand achterlaten.”

Een typisch Russische collage van ontberingen, geschiedenis en geloof: een hoek van een Moskouse gaarkeukentent die wordt gerund door de Orthodoxe liefdadigheidsinstelling met de naam ‘Genade’. De man in het militaire uniform is grootvorst Sergej Alexandrovitsj Romanov, die het Martha en Mariaklooster stichtte.

Gelovigen met mondkapjes maar zonder afstand tot elkaar komen voor een kerk samen voor een processie en gebed in Tver, op twee uur rijden van Moskou. Russisch Orthodoxe religieuze leiders uitten afgelopen voorjaar openlijk hun ongenoegen over de instructies dat mensen zich aan de beschermingsmaatregelen moesten houden vanwege de pandemie. Sommige geestelijken stelden, net als in de VS en elders, dat het bijwonen van diensten belangrijker was dan de oproep om binnen te blijven.

Maar er werd heel wat gedebatteerd, zelfs onder religieuze leiders, over de afweging van de volksgezondheid tegen het belang van formele diensten en processies. De kwestie van de paasvieringen werd overgelaten aan de afzonderlijke gouverneurs. Ik ging naar de oude stad Tver, op zo’n twee uur met de trein van Moskou, waar de gouverneur had besloten dat de paasvieringen doorgang konden vinden, zij het met aangepaste regels.

Met kruisjes op de vloer werd aangegeven waar mensen moesten staan, zodat ze anderhalve meter afstand konden bewaren, en in elke kerk die ik bezocht, waren er bewakers die controleerden of de mensen wel een mondkapje droegen of hun handen ontsmetten. Ze riepen tegen mensen dat ze op de kruisjes moesten gaan staan. Op sommige plekken werkte dat niet. Ik zag mensen samen zingen en rond de kerk lopen, zonder dat ze afstand bewaarden. Ikzelf probeerde mijn mondkapje te allen tijde op te houden.

Toen de instructie tot zelfisolatie werd opgeheven in Moskou, stonden op 24 juni de straten en trottoirs eindelijk vol voor de parade vanwege de Dag van de Overwinning, die zes weken later werd gehouden dan oorspronkelijk de bedoeling was. De optocht van militairen en materieel trok langs de toeschouwers, en zorgde zo voor een patriottische feestdag in een tijd van angst voor de pandemie en economische crisis. Ruim een week later stemden kiezers met de grondwetswijzigingen waardoor president Vladimir Poetin tot 2036 aan kan blijven.

Op de Dag van de Overwinning, de dag in mei waarop jaarlijks wordt gevierd dat Duitsland zich in 1945 overgaf aan de Sovjet-Unie, staat het Rode Plein in Moskou meestal vol mensen en vinden er militaire parades plaats. Vanwege het feit dat het 75 jaar geleden was, waren dit jaar extra feestelijkheden gepland, maar door de coronabeperkingen waren er nauwelijks mensen op het plein. De enigen die toekeken hoe de militaire vliegtuigen overvlogen waren journalisten en enkele vastbesloten patriotten die zich naar eigen zeggen niet lieten afschrikken door de opdracht om thuis te blijven.

Ik had nooit eerder een Oosters-Orthodoxe paasdienst bijgewoond. Het is een prachtige viering in een magische sfeer: de mensen zingen en overal flakkeren kaarsen. Ik bleef tot na middernacht en lag pas om drie uur in bed; de echte gelovigen bleven tot zonsopgang. Het leek me zelfmoord dat zóveel oudere mensen daar dicht opeengepakt bijeenkwamen.

Toen ik de Moskouse ziekenhuizen bezocht, merkte ik dat ook daar bewakers bij de ingang stonden. Alle Moskouse ziekenhuizen hebben een nummer, en mijn eerste bestemming (Nummer 52) was een zestal gebouwen in een sjieke wijk waar traditioneel veel intellectuelen en kunstenaars wonen. Normaliter zijn ze in Nummer 52 onder meer gespecialiseerd in nierfalen, immunologie, gynaecologie en bloedziekten. Maar toen ik er was, was het evenals andere ziekenhuizen in Moskou een centrum voor COVID-19-patiënten geworden. Al deze instellingen waren binnen enkele maanden overgeschakeld op de behandeling van één ziekte.

Binnen zag ik schokkende taferelen. Vanaf het moment dat je in een lift stapte, was je in een ‘rode zone’ – een besmette zone. Eigenlijk was álles een rode zone, want het personeel verplaatste de patiënten van gebouw naar gebouw. De verplegers maakten medicijnen, infusen en antibiotica klaar voor COVID-19-patiënten en haastten zich dan terug naar hun zalen. Eén patiënt die zojuist werd binnengebracht, was een jongen die zó ziek was dat hij meteen aan de beademing moest. Op de intensive care was niemand bij bewustzijn; het was een enorme afdeling, waar de oude mensen er meer dood dan levend uitzagen. Er heerste een naargeestige stilte. Je zag lichamen die niet meer bewogen. Sommige lichamen hadden een vreemde kleur aangenomen, alsof ze van porselein waren.

Op de dag dat de publieke evenementen in het kader van de Dag van de Overwinning dit jaar grotendeels werden afgelast, bracht zorgpersoneel in beschermende pakken een eerbetoon aan veteranen en hun familieleden die in het Moskouse Ziekenhuis Nr. 52 in behandeling waren. Een van de artsen deed zijn handschoenen uit en begeleidde zichzelf op gitaar terwijl hij van de ene naar de andere kamer liep en voor de patiënten zong. Veel ouderen waren tot tranen toe geroerd.

Nu heeft de Russische regering natuurlijk haar eigen COVID-19-vaccin goedgekeurd voor gebruik. Al maanden zei de regering hoe goed het met de ontwikkeling van het vaccin ging, en er gingen geruchten dat enkele hoogwaardigheidsbekleders al waren ingeënt. Op de staatstelevisie is het vaccin groot nieuws. Gezegd wordt dat het vaccin veel zal betekenen voor de Russische financiële markt, dat het veilig is, dat de dochter van president Poetin ermee is ingeënt, dat het prima met haar gaat en dat er geen enkele reden tot zorg is.

Op de Russische Twitter zie ik heel wat meer cynisme.

“Ons vaccin heeft niet alle benodigde tests doorlopen. Wat begrijp ik hier niet?”

“Oxford-vaccin: 42.000 vrijwilligers voor het Fase 3-onderzoek. Rusland: 76 mensen, zonder Fase 3 (!!)”

“Iedereen die nog niet aan COVID is gestorven, zal door het vaccin overlijden.”

Een jonge patiënt die net is opgenomen vanwege ernstige longproblemen, wordt verdoofd en kunstmatig beademd op de COVID-afdeling van het Moskouse Ziekenhuis Nr. 52.

In Ziekenhuis Nr. 52 in Moskou ademt een patiënt die herstellende is van COVID-19 de zuurstof in die hem moet helpen weer beter te worden.

Volgens een ex-staatsman en de voormalige baas van de Centrale Bank was Poetin bereid met het hele Russische volk te experimenteren om zichzelf politiek te beschermen. De vader van mijn Russische vriend zegt dat hij zeker niet voorin de rij wil staan als er wordt begonnen met de vaccinaties. En een van de ziekenhuisdirecteuren met wie ik heb gesproken, schreef me zojuist: “In het beste geval is het veilig. In het slechtste geval waardeloos. Ik zou het in géén geval nemen.”

Hoe is het om momenteel in Moskou te zijn? Het is bijna alsof er geen COVID-19 meer is. Een tijdlang begonnen ze boetes uit te delen aan mensen die in de supermarkt of trein geen mondkapje droegen, maar dat waren denk ik eenmalige acties. Zo te zien draagt niemand een mondkapje. Zelfs de meeste barkeepers hebben geen mondkapje op. In Rusland maakt iedereen grappen over hoge omes die het vaccin eerst op zichzelf hebben getest. Maar als het werkt – als er geen bijwerkingen zijn – zou ik het ook wel willen hebben.

In Ziekenhuis Nr. 52 bereidt een verpleegkundige de medicatie voor van een van de vele COVID-19-patiënten die inmiddels onder behandeling zijn. Het hospitaal, waar normaal gesproken vooral aandoeningen als leverfalen en bloedziekten worden behandeld, is een van de Moskouse ziekenhuizen waar nu bijna uitsluitend nog coronapatiënten komen.

Een patiënt op een intensive care in Moskou ligt op zijn buik. Volgens onderzoekers is deze positie beter voor de beademing van patiënten met ademhalingsproblemen

Verpleegkundige Margarita Sokolova, nadat ze 24 uur achter elkaar heeft gewerkt in de zogenoemde Rode Zone (het gebied met het hoogste besmettingsrisico in het ziekenhuis).

Pavel Azarov, hoofd van de afdeling audiologie.

Nikolay Fedulov, verpleegkundige.

Gynaecoloog Olga Polikarpova na een dienst van 24 uur.

In Ziekenhuis Nr. 15 in Moskou, dat werd aangewezen als een van de speciale COVID-19-ziekenhuizen, werd een binnenbad omgebouwd tot kantine.

Arts Stanislav Korzunov wacht terwijl een ernstig zieke COVID-19-patiënt wordt voorbereid voor de laatste behandelmogelijkheid: aansluiting op een hartlongmachine, oftewel een ECMO. Deze initialen staan voor extracorporele membraanoxygenatie. Dit houdt in dat het bloed van de patiënt door een complex apparaat wordt geleid, dat een deel van de functies van het hart en de longen overneemt.

Op de Dag van de Overwinning drukt een patiënte van het Moskouse Ziekenhuis Nr. 52 een speciale bos bloemen voor die dag tegen haar borst.

Zuster Natalia Georgivna, een medewerkster van de Russische liefdadigheidsorganisatie met de naam ‘Genade’ laat het zonlicht naar binnen in de flat van Ludmilla Alexandrovna. De non gaat langs bij ouderen, eenzamen en zieken. Ze komt drie keer per week bij Alexandrovna thuis en vertelt dat het aantal mensen dat ze bezoekt aanzienlijk toenam naarmate de pandemie harder toesloeg.

Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com.

Het artikel kwam mede tot stand met steun van het onafhankelijke Russische internettijdschrift Takie Dela en van Cortona On The Move, een internationaal festival voor visuele vertellingen, in samenwerking met Intesa Sanpaolo, voor The COVID-19 Visual Project.

De Duits-Russische fotografe Nanna Heitmann woont momenteel in Moskou. In haar documentairewerk richt zij zich vaak op thema’s rond isolatie en de interactie van mensen met hun omgeving. Haar werk is bekroond met de Leica Oscar Barnack Newcomer Award en de Ian Parry Award of Achievement. Nanna werd in 2019 genomineerd voor toetreding tot Magnum Photos. Bekijk meer van Heitmanns werk op haar Instagram-pagina.