Toen ik begon met foto’s maken in Moskou, zag ik dat er vreemde processies werden gehouden: priesters die met heilig water rond hun klooster liepen en in gregoriaanse spreekzang baden om de Russen te beschermen tegen het coronavirus. Een van de priesters vertelde op Instagram dat ze van plan waren dit elke avond te doen. Ik nam een taxi naar het klooster om het te bekijken. Ik voelde me een beetje zwakjes, omdat ik zelf ook ziek was geweest en drie weken thuis moest blijven. Ik was net weer hersteld toen ik op weg ging naar de priesters.
Ik ben opgegroeid in Duitsland, maar mijn moeder komt uit Moskou en heeft altijd Russisch met mij gesproken. Ik woon nu een jaar in Moskou, want mijn grootmoeder overleed plotseling en dus is er een flat beschikbaar waar ik kan verblijven. In maart dacht ik dat ik COVID-19 had opgelopen; ik was even terug in Duitsland, na een korte tussenstop in Hongarije, en tegen de tijd dat ik in Moskou terugkeerde, was ik behoorlijk ziek. Ik had geen koorts en heb geen antilichamen tegen het coronavirus, maar ik kon helemaal niets meer ruiken en moest steeds hoesten, vooral ’s nachts. Ik ben twee weken in mijn flat gebleven, voor het geval dat, en las het nieuws.
Dat was angstaanjagend. Terwijl de pandemie zich uitbreidde, sloot Rusland zijn lange grens met China, maar tegen de tijd dat ik in zelf-quarantaine ging, begon het Russische nieuws te berichten over het aantal besmettingen en doden. Toen de lente overging in de zomer, schoten de cijfers omhoog. Op 12 augustus was Rusland het land met het op drie na hoogste aantal bevestigde COVID-19-gevallen in de wereld: zo’n 907.000 mensen, volgens Russische en internationale cijfers. En vorige week vernamen we dat Rusland zijn eigen versie van een vaccin na zeer weinig klinische tests heeft goedgekeurd.
Maar toen ik mij in maart in vrijwillige isolatie bevond, las ik het nieuws en de berichten op de sociale media. Toen ik aan het einde van die maand weer naar buiten ging, groeide het aantal gevallen en doden zienderogen en wemelde het op de sociale media van de geruchten dat de stad in ‘lockdown’ zou gaan: de metro zou dichtgaan, alles zou worden gesloten, zelfs de supermarkten zouden hun deuren sluiten. Op de plaatselijke markt hamsterden mensen enorme zakken boekweitmeel – de Russen zijn dol op boekweit, het is hun traditionele ‘graan’ – en begonnen sommigen mondkapjes te dragen. Alles zag er opeens anders uit.
Op 29 maart ging de stad inderdaad in lockdown. In Moskou mochten mensen hun huizen alleen verlaten voor spoedeisende medische zorg, het doen van boodschappen en het uitlaten van hun huisdier. Als journalist mocht ik buiten op straat zijn, maar in het begin voelde ik me wat verloren; veel fotografen die een pandemie-dagboek in beelden probeerden bij te houden, hadden het over dezelfde uitdagingen: lege schappen in de supermarkten, lege straten... Hoe leg je een gevaar vast dat je niet kunt zien?
Op 19 april zou het Oosters-Orthodoxe paasfeest beginnen, in Rusland de belangrijkste feestdag van het jaar, zoals Kerstmis in het Westen. De burgemeester van Moskou zei dat de kerken hun traditionele processies en drukbezochte diensten niet mochten houden. “We staan aan de voet van de stijgende curve,” zei hij tegen verslaggevers. “We hebben de piek nog lang niet bereikt.” De priesters die heilig water rond hun klooster sprenkelden, vertelden me dat ze hun avondprocessies uiteindelijk moesten staken; half april kwam het nieuws dat een medewerker van een klooster was opgenomen met de verdenking dat hij COVID-19 had opgelopen.
Maar er werd heel wat gedebatteerd, zelfs onder religieuze leiders, over de afweging van de volksgezondheid tegen het belang van formele diensten en processies. De kwestie van de paasvieringen werd overgelaten aan de afzonderlijke gouverneurs. Ik ging naar de oude stad Tver, op zo’n twee uur met de trein van Moskou, waar de gouverneur had besloten dat de paasvieringen doorgang konden vinden, zij het met aangepaste regels.
Met kruisjes op de vloer werd aangegeven waar mensen moesten staan, zodat ze anderhalve meter afstand konden bewaren, en in elke kerk die ik bezocht, waren er bewakers die controleerden of de mensen wel een mondkapje droegen of hun handen ontsmetten. Ze riepen tegen mensen dat ze op de kruisjes moesten gaan staan. Op sommige plekken werkte dat niet. Ik zag mensen samen zingen en rond de kerk lopen, zonder dat ze afstand bewaarden. Ikzelf probeerde mijn mondkapje te allen tijde op te houden.
Ik had nooit eerder een Oosters-Orthodoxe paasdienst bijgewoond. Het is een prachtige viering in een magische sfeer: de mensen zingen en overal flakkeren kaarsen. Ik bleef tot na middernacht en lag pas om drie uur in bed; de echte gelovigen bleven tot zonsopgang. Het leek me zelfmoord dat zóveel oudere mensen daar dicht opeengepakt bijeenkwamen.
Toen ik de Moskouse ziekenhuizen bezocht, merkte ik dat ook daar bewakers bij de ingang stonden. Alle Moskouse ziekenhuizen hebben een nummer, en mijn eerste bestemming (Nummer 52) was een zestal gebouwen in een sjieke wijk waar traditioneel veel intellectuelen en kunstenaars wonen. Normaliter zijn ze in Nummer 52 onder meer gespecialiseerd in nierfalen, immunologie, gynaecologie en bloedziekten. Maar toen ik er was, was het evenals andere ziekenhuizen in Moskou een centrum voor COVID-19-patiënten geworden. Al deze instellingen waren binnen enkele maanden overgeschakeld op de behandeling van één ziekte.
Binnen zag ik schokkende taferelen. Vanaf het moment dat je in een lift stapte, was je in een ‘rode zone’ – een besmette zone. Eigenlijk was álles een rode zone, want het personeel verplaatste de patiënten van gebouw naar gebouw. De verplegers maakten medicijnen, infusen en antibiotica klaar voor COVID-19-patiënten en haastten zich dan terug naar hun zalen. Eén patiënt die zojuist werd binnengebracht, was een jongen die zó ziek was dat hij meteen aan de beademing moest. Op de intensive care was niemand bij bewustzijn; het was een enorme afdeling, waar de oude mensen er meer dood dan levend uitzagen. Er heerste een naargeestige stilte. Je zag lichamen die niet meer bewogen. Sommige lichamen hadden een vreemde kleur aangenomen, alsof ze van porselein waren.
Nu heeft de Russische regering natuurlijk haar eigen COVID-19-vaccin goedgekeurd voor gebruik. Al maanden zei de regering hoe goed het met de ontwikkeling van het vaccin ging, en er gingen geruchten dat enkele hoogwaardigheidsbekleders al waren ingeënt. Op de staatstelevisie is het vaccin groot nieuws. Gezegd wordt dat het vaccin veel zal betekenen voor de Russische financiële markt, dat het veilig is, dat de dochter van president Poetin ermee is ingeënt, dat het prima met haar gaat en dat er geen enkele reden tot zorg is.
Op de Russische Twitter zie ik heel wat meer cynisme.
“Ons vaccin heeft niet alle benodigde tests doorlopen. Wat begrijp ik hier niet?”
“Oxford-vaccin: 42.000 vrijwilligers voor het Fase 3-onderzoek. Rusland: 76 mensen, zonder Fase 3 (!!)”
“Iedereen die nog niet aan COVID is gestorven, zal door het vaccin overlijden.”
Volgens een ex-staatsman en de voormalige baas van de Centrale Bank was Poetin bereid met het hele Russische volk te experimenteren om zichzelf politiek te beschermen. De vader van mijn Russische vriend zegt dat hij zeker niet voorin de rij wil staan als er wordt begonnen met de vaccinaties. En een van de ziekenhuisdirecteuren met wie ik heb gesproken, schreef me zojuist: “In het beste geval is het veilig. In het slechtste geval waardeloos. Ik zou het in géén geval nemen.”
Hoe is het om momenteel in Moskou te zijn? Het is bijna alsof er geen COVID-19 meer is. Een tijdlang begonnen ze boetes uit te delen aan mensen die in de supermarkt of trein geen mondkapje droegen, maar dat waren denk ik eenmalige acties. Zo te zien draagt niemand een mondkapje. Zelfs de meeste barkeepers hebben geen mondkapje op. In Rusland maakt iedereen grappen over hoge omes die het vaccin eerst op zichzelf hebben getest. Maar als het werkt – als er geen bijwerkingen zijn – zou ik het ook wel willen hebben.
Dit artikel werd oorspronkelijk in het Engels gepubliceerd op NationalGeographic.com.
Het artikel kwam mede tot stand met steun van het onafhankelijke Russische internettijdschrift Takie Dela en van Cortona On The Move, een internationaal festival voor visuele vertellingen, in samenwerking met Intesa Sanpaolo, voor The COVID-19 Visual Project.
De Duits-Russische fotografe Nanna Heitmann woont momenteel in Moskou. In haar documentairewerk richt zij zich vaak op thema’s rond isolatie en de interactie van mensen met hun omgeving. Haar werk is bekroond met de Leica Oscar Barnack Newcomer Award en de Ian Parry Award of Achievement. Nanna werd in 2019 genomineerd voor toetreding tot Magnum Photos. Bekijk meer van Heitmanns werk op haar Instagram-pagina.